- Есіңде сақта!
Жалпақ құрттар(Plathelminthes) - көп жасушалы, екі жақты симметриялы жануарлардың ежелгі тобы. Төменгі сатыдағы құрттар типі.
Қазіргі уақытта жалпақ құрттың түріне 18 мыңға жуық түрі кіреді. Жалпақ құрттар 5 класқа жіктеледі. Біз тек кірпікшелі құрттар, сорғыш құрттар және таспа құрттарға ғана тоқталамыз. Бұлардың денесінде қуыс жоқ. Бауыр жағы арқасына жабысып, денесі жалпақ пішінді болғандықтан, жалпақ құрттар деп аталған. Жалпақ құрттардың көпшілігінің пішіні жапыраққа немесе таспаға ұқсас. Таспа тәрізді жалпақ құрттардың денесі бунақты. Бас бөлігінде бунақ болмайды.
Осы түрдегі паразиттік өкілдердің медициналық маңызы зор, адамдар мен жануарларда әртүрлі аурулар тудырады. Олардың өмірлік циклдары күрделі, бірақ оларды жүзеге асырғаннан кейін гельминтоздардың (гельминттер тудыратын аурулар) алдын-алу әдістері және паразитпен жұқтыру әдістері туралы қорытынды жасау оңай болады. Мен паразиттерді зерттеген кезде олардың өмірлік циклдеріне назар аударуды ұсынамын, мен бұл тақырыпқа ерекше назар аударамын.
- Есіңде сақта!
Гельминтология - паразиттік құрттарды зерттейтін ғылым.
Гельминттер - адам мен жануарлар денесінде паразиттік өмір сүретін құрттар.
Класс кірпікшелі құрттарының құрамына суда өмір сүретін еркін тірі организмдер кіреді, бірақ сонымен бірге жер үсті түрлері де бар. Дене құрттың қозғалуына қатысатын цилиарлы эпителиймен жабылған. Бұл сыныптың өкілі — ақ сұлама(ақ планария). Ақ сұлама — кішкене тұщы су объектілерінің тұрғыны. Құрттың денесі жапырақ тәрізді, ұзартылған, алдыңғы ұшында екі қармауыш бар — түйсіну мүшелері және екі көз. Ұзындығы 1-2см. Қозғалыс тері-бұлшықет қабығының және цилиарлы эпителийдің бұлшық еттерінің жиырылуымен жүзеге асырылады.
Эпителийде сұламаның сырғуын жеңілдететін шырышты бездер болады.
Ауыз құрт денесінің құрсақ жағының ортасында орналасқан және бұлшықет жұтқыншаққа — алдыңғы ішекке апарады. Жұтқыншақ жыртқыш — кішкентай омыртқасыздарды басып, ұстап алады. Жұтқыншақтан бастап соқыр жабық ортаңғы басталады. Ішектің үш тармағы бар — біреуі бастың ұшына қарай бағытталған, ал екіншісі жұтқыншақтың шеттері бойынша артқа қарай созылған. Ішектің бұтақтарында ішектің бетін көбейтетін қосымша қалта тәрізді бөртпелер бар. Тексерілмеген тамақ қалдықтары ауыз арқылы шығарылады.
Тыныс алу дененің бүкіл бетінде жүреді.
Сұламаның регенерация қабілеті жақсы дамыған: ол жоғалған дене бөліктерін қалпына келтіреді. Құрттың қалпына келу қабілеті жыныссыз көбеюге негізделеді.
Сұлама — бұл гермафродит. Жұмыртқалар арық коконның ішінде дамиды. Жануарлар кокондарды су астындағы заттарға жабыстырады. Даму тікелей, жұмыртқадан коконның үзілуі арқылы кішкентай сұламалар пайда болады.
Сорғыш класында барлық өкілдері — омыртқасыздар мен омыртқалылардың денелерінде тұратын паразиттер. Сорғыш эпителийінде кірпік болмайды. Дененің құрсақ жағында екі сорғыш бар — ауыз қуысы, оның төменгі жағында ауыз ашылады және іш қуысы. Сорғыш шыныаяқтар иесінің денесіне бекіту үшін қолданылады.
Бауыр сорғыш — ірі және ұсақ мүйізді ірі қара малды бауырдың өт жолдарындағы паразиттер. Кейбір жағдайларда ол адамдарда паразитке айналуы мүмкін. Омыртқалылар бауыр сорғышының негізгі қайнар көзі болып табылады.
Сорғыштар көптеген жұмыртқаларды салады, олар қожайын денесінен нәжіспен бірге шығарылады.
Таспа құрттарының барлық мүшелері − паразиттер. Құрттардың соңғы иелері — омыртқалылар, олар ішекте паразиттенеді, ал аралықтары — омыртқасыздар мен омыртқасыздар. Құрттар денесі бас, мойын және сегменттерден құралады, олардың саны әр түрлі түрлер үшін әр түрлі (бөлінбеген өкілдері де бар). Түйінді құрттарда ас қорыту жүйесі жоқ — сіңіру сыртқы эпителийдің микровиллаларының көмегімен бүкіл дененің бойымен жүреді.
Сиыр таспасы осы сыныпқа жатады. Ірі қара мүйізтұмсықтың соңғы иесі — құрт аш ішекте тұратын адам. Құрттың денесі төрт сорғыш шыныаяқтан тұратын кішкентай басынан тұрады; қысқа мойын және көптеген (1000-нан астам) сегменттер. Сорғыштардың көмегімен паразит ішек қабырғасына бекітілген.
Паразиттік жолмен тіршілік ететін жалпақ құрттар, жануарлар мен өсімдіктер ағзасында әр түрлі аурулар туғызады. Халық шаруашылығына айтарлықтай зиян келтіреді. Сонымен бірге таспақұрттардың барлығы жануарлар мен адам өміріне зиян келтіреді. Ішекте өмір сүретін паразиттер – эндопаразиттер. Ал ағза денесінің сыртында паразиттік жолмен тіршілік ететін жәндіктер эктопаразиттердеп аталады.
Қолданылған әдебиеттер: Биология қысқаша анықтама. Алматы, 2013.