Жүректің қызметі қан тамырлардағы қанның үнемі қозғалуын анықтайды. Қанайналу арқылы ұлпаларға оттегі мен қоректік заттар, физиологиялық реттеушілер — гормондар жеткізіледі және зат алмасудың өнімдерін организмнен шығарады. Қан айналым жүйесі жүректен, артериялардан, веналар (көк тамыр) және капиллярлардан тұрады.
Жүректің құрылысы
Жүрек — төрт камералы бұлшық етті мүше, ол перде арқылы екіге бөлінеді. Жүректің әрбір бөлігі жүрекше мен қарыншадан тұрады. Олар қақпашалар арқылы байланысады. Жүректің сол жағында екі жақтаулы қақпаша, оң жағында — үш жақтаулы қақпаша болады. Қақпашалар тек қарынша жаққа ғана ашылады, қанның жүрекшеден қарыншаға еркін өтуіне мүмкіндік жасайды. Сіңірлі жіпшелер бір ұшымен қақпашаларға, екінші ұшымен қарыншаның қабырғасында бекіген бұлшық еттерге бекиді.
Оң жүрекшеге жоғарғы және төменгі қуыс веналары, яғни жүректің көк тамырлары, ал сол жүрекшеге төрт өкпе веналары ашылады. Оң қарыншадан — өкпе артериясы шығады, ол екі тармағы бөлінеді де қанды оң және сол өкпеге апарады, яғни кіші қан айналу шеңберін құрайды. Сол қарыншадан қолқа шығады, ол арқылы артерия қаны үлкен қан айналу шеңберіне түседі де, барлық денеге тарайды.
Сол қарыншамен қолқаның оң қарыншамен өкпе артериясы аралығында айшық қақпашалар орналасқан. Олар қолқа мен өкпе артерия тесіктерін жауып, қанды тек қарыншадан тамырға қарай бағыттайды. Сондықтан қан кері қайтпайды.
Жүрек қабырғасы үш қабаттан тұрады: ішкі — эндокард, ол эпителий клеткаларынан құралған, ортаңғы — миокард, және сыртқы — эпикард, ол дәнекер ұлпадан тұрады да эпителиймен қапталған. Сыртынан жүректі дәнекерлі ұлпадан түзілген — жүрек қабы , немесе перикард, қаптап жатады. Ал ішкі жағынан эпителий қабатымен қапталған. Эпикард пен жүрек қапшығының аралығында сұйықтығы бар қуыс болады. Миокард арнайы ерекше көлденең жолақты бұлшық еттен құралған, ол еркін жиырыла алады. Жүрек бұлшық еттерінде сол жүректің өзінде пайда болған импульстер әсерінен пайда болатын жиырылғыштық қасиеті болады.
Жүрек қызметі
Жүректің қызметі үш кезеңнен тұрады. Біріншісі — жүрекшелердің жиырылуы (систола), екіншісі — қарыншалардың жиырылуы (диастола) , үшіншісі — жүрекшелер мен қарыншалардың бірдей босаңсуы (пауза).
Жүрек циклі
Жүректің жиырылу кезеңі жүрек циклі деп аталады. Әрбір цикл 0,8 сек. жүреді. Осы уақыттың ішінде жүрекшелердің жиырылуына 0,1 сек. , қарыншалардың жиырылуына 0,3 сек. , ал жалпы дем алу кезінде 0,4 сек. уақыт жұмсалынады.
Жүрек қызметінің реттелуі
Жүректің қызметі жүйке жүйесімен реттеледі : ол ішкі және сыртқы ортаның әсеріне байланысты болады . Жүрекке орталыққа тепкіш жүйке талшықтары келеді, олар вегатативті жүйке жүйесіне жатады. Жүйкелердің бір жұбы тітіркенген кезде жүрек жиырылуын күшейтіп, жұмысын жылдамдатады. Ал жүрекке келетін болсақ, жұп жүйкелері тітіркенгенде жүректің қызметі бәсеңдейді.
Қан айналым
Тамырлар арқылы қанның қозғалысын қан айналуы деп атайды. Қан жабық қан айналымын құрып, тамырлар арқылы жылжиды. Қан тамырлардың үш түрі болады: артерия, вена және капиллярлар.
Артерия
Артерия — қан жүректен мүшелерге қарай ағатын қан тамырлары. Олардың арасындағы ең ірісі — қолқа, ол артерияларға тарамдалынады.
Артерия дененің қос жақтаулы симметриясына сай бөлінеді : әрбір бөлімінде ұйқы артериясы, бұғана асты мықын, ортан жілік артериясы болады. Тамырлар арқылы қан сүйектерге, бұлшық еттерге, буындарға және ішкі мүшелерге жеткізіледі.
Мүшелерде артерия диаметрі кіші қан тамырларға бөлінеді.Ең ұсақ артериялар — артериолдар деп аталады, олар капиллярларға бөлінеді. Артериялардың қабырғалары қалың үш қабаттан тұрады: сыртқы дәнекер-ұлпалы, ортаңғы бірыңғай салалы және жалпақ клеткалардан тұратын ішкі қабаттан тұрады.
Капиллярлар
Капиллярлар — ең жіңішке қан тамырлары, олардың диаметрі 4-20 мкм. Қолқаға қарағанда оларда қан баяу ағады.
Капиллярлардың қабырғалары эндотелий деген бірқабатты жалпақ клеткалардан тұрады. Ол жіңішке қабат арқылы қан мен ұлпаның арасында зат алмасу процесінде жүреді.
Капиллярлармен жүріп, артерия қаны ақырындап вена қанына айналады, одан вена арқылы қан мүшелер мен ұлпалардан жүрекке қарай ағады.
Вена
Вена — қан мүшелерден жүрекке қарай ағатын қан тамырлары. Қабырғалары артерия сияқты үш қабатты, бірақ ортаңғы қабатында артерияға қарағанда аз бұлшық ет және серпімді талшықтар, ал ішкі қабырғасында қалта тәрізді қақпақшалар болады, олар қан ағысына қарай орналасады, қанның қайта ағуына кедергі жасайды. Веналар дененің екі жақты симметриясына сай. Аяқтардан вена қаны ортан жілік венасына жиналады, олар одан ірі мықын венаға, содан кейін төменгі қуыс венаға құйылады. Бас пен мойынға вена қаны екі жақтан жиналады, ал жоғарғы қолдардан бұғана асты веналар қосылып, олар атсыз венаға жиналып, кейін жоғары қуыс венаға құйылады.
Үлкен қан айналу шеңбері сол қарыншадан басталады да оң жүрекшеден аяқталады.
Кіші қан айналу шеңбері оң қарыншадан басталады да сол жүрекшеде аяқталады.
Қан қысымы
Қан қысымы. Тамырдың соғуы (пульс)
Жүректің біркелкі соғуы арқылы қанның тамырлары арқылы қозғалуы қамтамасыз етіледі. Қарыншалардың жиырылуы кезінде қан қысым арқылы қолқа мен өкпе артериясына шығарылады. Бұл жерде қан қысымының ең жоғары деңгейі сынып бағанасы бойынша 150 мм-ге тең болады.
Артериялар бойынша қаң қозғалған сайын қаң қысымы сынып бағанасы 120 мм-ге дейін төмендейді, ал капиллярлар бойымен сынып бағанасы бойынша 22 мм-ге жетеді. Ең төменгі қан қысымы веналарда болады, ол атмосфералық қысымнан да төмен болады.
Қан жүрек қарыншаларынан шығарылады, ал оның үздіксіз ағуы артерия қабырғаларының серпімділігімен қамтамасыз етіледі. Жүректің қызметінің арқасында қан тамырларының қабырғалары толқынды қозғалады. Бұны тамыр лүпілі немесе тамырдың соғуы деп атайды. Оны білезік тамырды ұстап байқауға болады. Ересек адамдардың тыныштық кезде тамырдың соғуы минутына 60-70 рет соғады.
Қызықты факт! Қолқада қан ең жоғарғы жылдамдықпен ағады - шамасы 0,5 сек. Кейін қан ағымының жылдамдығы төмендейді, артерияларды 0,25 м/с, ал капиллярларда - 0,5 мм/с болады.
- Қан айналымының реттелуі
Қан тамырлардың ағысы жүйке-гуморалдық жолмен реттеледі. Жүйкелерден келген импульстері қан тамырларының тарылуына немесе кеңеюіне әсер етеді. Қан тамырлардың қабырғаларындағы бірыңғай салалы бұлшық еттерге екі тамыр қозғалатын жүйкелер келіп жатады: тамырларды кеңейтетін және тамырларды тарылтатын. Тамырлардың тарылуы мен кеңеюі организмге қанның таралуына әсер етеді. Және жұмыс жасайтын мүшелерге қан көбірек келеді . Қан жинайтын мүшелерге көк бауыр, және бауыр тері асты жатады.
- Лимфа айналымы
Тамырлар арқылы лимфаның қозғалуы лимфа айналымы деп аталады. Лимфа жүйесі организмнен сұйықтықтың қосымша шығуының себепкері. Лимфа тамырларының қабырғаларының жіңішке венаға ұқсас қақпақшалары болады. Лимфа ағысы жай (0,3 мм/мин) және лимфа тамырлардың қабырғалары мен дене бұлшық етінің жиырылуына байланысты болады. Ол тек қана бір жаққа — жүрекке қарай бағытталады. Лимфа капиллярлары ірі тамырларға өтеді, олар оң және сол көкірек лимфа ағыны болады, және ірі веналарға құйылады. Лимфа тамырлары бойында лимфа түйіндері орналасады: мықынды, тізе астында, қолтық астында, төменгі жақ астында. Лимфа түйіндердің құрамына фагоцитарлы белсенділігі бар клеткалар кіреді. Лимфа түйіндердің клеткалары антиденелер мен лимфоциттердің құрылуына қатысады.
