- Есіңде сақта!
Организмнің ішкі ортасына қан, лимфа және ұлпа сұйықтығы жатады. Ішкі ортаның құрамы мен тұрақтылық қасиетінің арқасында организм клеткалары тіршілік етеді және сыртқы орта әсеріне көп ұшырамайды.
Ұлпа сұйықтығы түссіз, мөлдір түсті, қанның сұйық бөлімі — плазмадан пайда болады. Ол қан тамырларының қабырғалары арқылы жасушааралық кеңістікке өтеді және клеткаға түсетін зат алмасу өнімдерінен пайда болады. Ұлпаның сұйықтығы организмдегі барлық клеткаларлы қоршап тұрады. Олар одан қоректік заттарды, оттегіні сіңіріп алады және көміртек диоксидін су және басқа тіршілік өнімдерін оған бөліп шығарады. Ұлпа сұйықтығы мен қан аралығында зат алмасу капиллярлардың қабырғалары арқылы дифузия жолымен өтіп жатады.
Лимфа — жартылай мөлдір сарғыш түсті сұйықтық, ұлпа сұйықтығынан бөлініп шығарылады. Лимфа клеткалары кеңістікте басталады да лимфа тамырлары бойымен ағады. Құрамы жағынан лимфа қан плазмасына ұқсас болады, бірақ онда белок аз болады. Лимфа тамырлары бір-бірімен қосылып екі үлкен лимфа тармағын құрайды, олар үлкен веналарға құйылады. Лимфа жүйесі арқылы ұлпалардан қантамырларға су, нәруыз, май, зат алмасу өнімдері қайта өтеді.
Қан — ашық қызыл түсті сұйықтық, ол жабық тамырлар жүйесінде айналады және дәнекер ұлпаның бір түрі болып саналады. Адам организмінде 5 литрден астам қан болады.
Қан құрамы
Қан плазмадан (55 %) және қанның формалды элементтері (45 %) — эритроциттерден, лейкоциттерден және қан пластинкаларынан (тромбоциттерден) тұрады.
Қан плазмасы
Қан плазмасы — қанның сұйық бөлімі, белоктардың ерітіндісі. Оның құрамында су (90-92 %) , органикалық және анорганикалық заттар (8-10 %) кіреді. Плазмадағы органикалық заттардың ең көбі белоктар (орта есеппен 7-8 %) — альбуминдер , глобулиндер және фибриноген (фибриногені жоқ плазманы қанның сары суы деп атайды). Одан басқа, қан плазмасы құрамында глюкоза, май, майтекті заттар, аминқышқылдары, мачевина, зәр және сүтқышқылы, ферменттер, гормондар, т.б. болады. Анорганикалық заттар қан плазманың 0,9-1,0 % бөлімін құрайды. Бұлар негізінен натрий, калий, кальций, магний, т.б. тұздар. Осының бәрі ұлпа мен қан арасындағы судың алмасуында үлкен рөл атқарады. Және де белоктар плазмаға тұқырлық (вязкость) қасиетін береді де , қан ұю процесінде маңызды рөл ойнайды.
Қанның формалық элементтері
- Эритроциттер — ядросыз екі жақты ойыс пішінді қызыл қан клеткалары. Қанның 1мм3 көлемінде 5 млн. эритроцит болады. Бір адамның эритроциттер мөлшері 3800 м2. Олардың негізгі қызметі — өкпеден ұлпаға оттегін өткізу. Ал эритроциттердің қызыл түсті болуы гемоглобин құрамында темір болуына байланысты. Эритроциттер қызыл сүйек майында пайда болады және 3-4 ай бойы тіршілік ете алады. Көне эритроциттер көк бауырда ыдырайды.
- Лейкоциттер — ядросы бар және белсенді амеба тәрізді қозғалатын түссіз қан клеткалары. Қанның 1мм3 көлемінде 6-8 мың лейкоциттердің алуан түрі болады (лимфоциттер, моноциттер, базофилдер, эозинофилдер және нейтрофилдер). Олар қызыл сүйек майында, лимфа түйіндерінде, көк бауырда пайда болады, және бірнеше күн тіршілік етеді. Лейкоциттердің басты қызметі қорғаныш болып табылады — олар қанда антиденелерді түзіп бактерияларды өзіне сіңіреді және жояды. Олар қан тамырлардың қабырғасы арқылы организмнің клеткалар аралығына өтеді де , дененің зақымдаған жерінде жиналады. Сол жерде лейкоциттер түрлі микроорганизмдерді, көне клеткаларды жояды және процесте өздері де өліп кетеді.
- Тромбоциттер — ұсақ , ядросыз денешіктер. Қанның 1мм3 көлемінде 250-400 мың тромбоциттер болады, және олар қан ұю процесіне қатысады.
Қанның ұюы фибриноген белогының фибринге айналу процесі, және процес нәтижесінде қан тамыры тығындап, қан кету тоқтайды. Бұл организмде өте маңызды құбылыс, ол қан кетуден сақтайды . Ал гемофилия ауруымен ауыратын адамдарда қан ұю қасиеті болмайды. Сондықтан, олар үшін кішігірім жарақаттар да қауіпті болып есептеледі.
Қанның қызметі
- Асқорыту — қан ұлпалар мен мүшелерге қоректік заттарды, суды, минералды тұздарды және витаминдерді тасымалдайды.
- Бөліп шығару — қан бөліп шығарады және мүшелері арқылы ыдырау өнімдерін шығарады.
- Тыныс алу — өкпе мен ұлпалардың арасында газ алмасу процесін қамтамасыз етеді.
- Регуляторлық — организмге гормондар мен басқа заттарды жеткізеді , олар мүшелердің қызметіне әсер етеді (күшейтеді немесе бәсеңдетеді).
- Қорғаныш — қанның құрамында фагоцит қабілеті бар клеткалар болады және арнайы белоктар — антиденелер болады, олар зиян организмдердік көбеюіне кедергі жасайды және ығыстырады.
- Терморегуляторлық — қан организмнің тұрақты дене қызуын сақтауға қатысады.
Ең бастысы , қан иммунитеттің құрылуында үлкен рөл ойнайды. Иммунитеттің бұзылуымен ЖИТБ (жұқтырылған иммунитет тапшылығының белгісі) ауруы тығыз байланысты болады. Бұл аурудың қоздырғышысы — АИВ (адамның иммун тапшылығының вирусы). Ол қанның ақ түйіршіктерін зақымдайды және организмнің иммундық қорғауы қасиетін төмендетіп өлімге апарады. Жалпы иммунитет тұқым қуалайтын (ұрықтан ұрыққа беріледі) , жүре пайда болған (жұқпалы аурмен ауырғаннан кейін пайда болатын) , және жасанды (вакқина нәтижесінде) болып үш түрге бөлінеді.