-
Популяцияға анықтама.
-
Популяцияның жастық және жыныстық құрамы деген не?
- Популяцияның кеңістікте орналасу түрлері.
- Есіңде сақта!
Табиғатта түрдің тіршілік етуінің қарапайым түрі - популяция.
Популяция құрылымы. Биологияда популяция дегеніміз — бір территорияда өмір сүретін және еркін өту мүмкіндігімен ортақ генофондқа ие бір түрдегі барлық тіршілік ететін даралардың тұтастығы. Тірі организмдердің бір түріне бірден бірнеше экожүйе кіруі мүмкін, олар көбінесе бір-бірінен оқшауланған. Егер әр түрлі экожүйелерден алынған бір түрдің даралары бірдей жағдайда орналастырылса, олардың айырмашылықтарының сақталуын байқауға болады. Алайда құнарлы ұрпақ алу үшін мұндай қиылысу жақсы нәтиже береді.
Популяциялар микроэволюция процесін қамтамасыз етеді және бөлінеді:
— жыныстық;
— жас;
— экологиялық;
— генетикалық;
— кеңістіктік құрылым.
Популяция мысалдары
Жыныстық құрылым. Әр түрлі жыныстағы даралардың пайыздық қатынасын білдіреді. Ол хромосома жиынтықтарының айырмашылығымен анықталады. Алайда, көбінесе кейбір аналықтар тек аналықтарды немесе тек еркектерді туады. Бұл жағдайда жыныстық қатынас 1: 1 қатынасынан ауытқиды. Мұның себебі генетикалық бұзылулар ғана емес, сонымен қатар қоршаған орта жағдайлары болуы мүмкін.
Популяцияның жас құрылымы. Бір немесе әр түрлі ұрпақтың ұрпағын білдіретін әр түрлі жастағы даралардың қатынасын қамтиды. Ұрпаққа бір немесе бірнеше ұрпақтың өкілдері кіре алады. Жасы көбею процесінің қарқындылығына, ұрпақтың өзгеру жылдамдығына және өлім деңгейіне әсер етеді.
Генетикалық құрылым. Генотиптердің әртүрлілігімен және өзгергіштігімен анықталады. Экожүйелердің қасиеті — бұл экологияға және генетикалық бейімділікке тәуелді белгілердің әртүрлілік деңгейінің болуы. Басқаша айтқанда, бір генотип фенотиптердің көптеген вариацияларын жасауға қабілетті. Әртүрлілік даралардың санына және экологиялық жағдайға байланысты. Гендер жиілігінің өзгеруі түрдің жойылуына әкелуі мүмкін.
Кеңістіктік құрылым. Ол белгілі бір аумақта экожүйе мүшелерін орналастыру және тарату тығыздығымен анықталады. Барлық индивидтердің жеке және топтық кеңістігі бар. Осылайша отар, колония, отар құрылады. Топқа орналастыру әдісіне байланысты кездейсоқ, біркелкі және толып жатқан үлестіру бар. Әрбір жеке адам топта рөл атқарады, ал әлеуметтік иерархия қалыптасады. Ол болуы мүмкін:
- сызықтық (дәрежесі бойынша бағыну, келесісі алдыңғысында басым болған кезде);
- параллель (ерлер мен әйелдердің жеке көшбасшылары бар).
Мұндай қатынастар жүйесі топтың барлық мүшелері үшін пайдалы болатын үйлесімді мінез-құлыққа мүмкіндік береді.
Экологиялық компонент. Экологиялық бірлік — бұл түр. Бұл құрылым мүшелерді табиғаттың қоршаған факторларымен өзара байланысына байланысты топтарға бөлуді көздейді. Экологиялық орынға түрдің өмір сүруіне қажетті тамақтану, өсіру және жасырыну орындары және қоршаған ортаның басқа факторлары жатады. Экологиялық қуысты сипаттау кезінде екі көрсеткіш қолданылады: ені және басқа тауашалардың қабаттасу дәрежесі.
Популяция динамикасы. Экожүйелер санының динамикасы мен өсуі азық-түліктің, жаулардың, климаттың болуы сияқты сыртқы және ішкі факторларға байланысты.
Популяциялық генетиканың негізін салушы — С.С. Четвериков, ол санның өсуін «өмір толқындары» деп атады.
Топтың жасанды толық оқшаулануы жағдайында даралардың орташа санын дәл анықтауға болады. Табиғатта бұл арал экожүйелерін зерттеу кезінде мүмкін болады. Саны құнарлылық пен өлім-жітімнің арақатынасы бойынша анықтауға болады.
«Өмір толқындары» кейде сирек кездесетін генотиптерді алға бастыруға көмектеседі, оларды табиғи сұрыптау арқылы тексереді. Мәселен, мысалы, суық қыстан кейін күшті, суыққа төзімді организмдер тірі қалады.
Популяциялардың жұмыс істеуінің көмегімен біздің планетамыздағы тіршілікті қамтамасыз етуге қажетті жағдайлар жасалады. Тірі организмдер өзінің тіршілік әрекетімен диапазонның қоршаған ортасына әсер етеді. Табиғаттағы заттардың айналымы экожүйеге байланысты, белгілі бір жағдайлар жасалады, тірі мен жансыз табиғаттың ауысуы болады. Популяциялардың бірлескен жұмысы биотикалық конгломерациялардың сипаттамаларын және экологиялық жағдайларды анықтайды.
Қолданылған әдебиеттер:
1.Р.С. Оразбаева «Экология негіздері», Астана-2003
2.Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003
3.Бейсенова Р.Р. экология және тұрақты даму пәнінен дәрістер жинағы Оқу құралы. Астана 2010 жыл.