- Есіңде сақта!
Бүйрек - адамның зәр шығару жүйесінің негізгі және маңызды мүшелер жұбы болып табылады.
Бүйрек бұршақ тәрізді, өлшемі 10-12 х 4-5 см және омыртқаның бүйірлерінде ішастар арты (забрюшинном) кеңістікте орналасқан. Оң бүйрек оң жақ 12-ші қабырғаның жартысынан кесіледі, сол жақ бүйректің 1/3 бөлігі сол жақ 12-ші қабырғаның сызығынан жоғары, ал 2/3-тен төмен (яғни оң бүйрек сол жақтан сәл төмен). Шабыт кезінде және адамның көлденеңінен вертикальға ауысу кезінде бүйректер төмен қарай 3-5 см төмен қарай жылжиды.Бір бүйректің қалыпты күйінде бекітілуі байламды аппаратпен және периренальды ұлпаның тірек әсерімен қамтамасыз етіледі. Бүйректің төменгі полюсін оң және сол жақ қабырғалар астыларында, дем алған кезде қолдармен сезінуге болады.
Бүйректің негізгі функциялары:
- ағзаның су-тұз балансын реттеуде (тұздардың қажетті концентрациясы мен ағзадағы сұйықтық көлемін сақтау);
- ағзадан қажетсіз және зиянды (улы) заттарды алып шығару;
- қан қысымын реттеуде.
Бүйрек қанды сүзу арқылы зәр шығарады, ол қуыс жүйесінде жиналып, несепағарлар арқылы қуыққа шығарылады. Әдетте, ағзадағы қанның барлығы бүйректен шамамен 3 минутта өтеді. Бір минут ішінде 70-100 мл бастапқы зәр бүйрек канальциларында сүзіледі, ол кейіннен бүйрек түтікшелеріне шоғырланған және ересек адам күніне орта есеппен 1-1,5 литр зәр шығарады (ол ішкеннен 300-500 мл аз). … Бүйрек қуысы жүйесі шыныаяқтар мен жамбастан тұрады. Бүйрек шыныаяқтарының үш негізгі тобы бар: жоғарғы, орта және төменгі. Байланыстыратын шыныаяқтардың негізгі топтары бүйректің жамбас бөлігін құрайды, содан кейін олар несеп аймағында жалғасады. Зәрдің қозғалысы бүйрек шыныаяқтары мен жамбас қабырғаларының бұлшықет талшықтарының перистальтикалық (ырғақты толқын тәрізді) жиырылуымен қамтамасыз етіледі. Бүйрек қуысы жүйесінің ішкі беті шырышты қабықпен қапталған (өтпелі эпителий). Бүйректен несептің ағып кетуін бұзу (несептің тас немесе тарылуы, везикоуретральды рефлюкс, уретероцеле) қысымның жоғарылауына және қуыс жүйесінің кеңеюіне әкеледі. Несептің бүйректің қуыс жүйесінен ағып кетуінің ұзаққа созылуы бұзылуы оның тіндеріне зақым келтіріп, оның жұмысына айтарлықтай зиян тигізуі мүмкін. Бүйректің жиі кездесетін аурулары: бүйректің бактериалды қабынуы (пиелонефрит), уролития, бүйрек пен бүйрек жамбасындағы ісіктер, бүйрек құрылымының туа біткен және алынған ауытқулары, бүйректен несептің ағып кетуіне әкеледі (гидрокаликоз, гидронефроз). Бүйректің басқа ауруларына гломерулонефрит, поликистоз және амилоидоз жатады. Көптеген бүйрек аурулары жоғары қан қысымына әкелуі мүмкін. Бүйрек ауруының ең ауыр асқынуы — бүйрек жеткіліксіздігі, ол жасанды бүйрек аппаратын немесе донор бүйрегін ауыстыруды қажет етеді.
Нефрон — бүйректің құрылымдық және функционалды бірлігі, онда қан сүзіліп, несеп шығарылады.
⇒ Нефрон = гломерулус + түтікшелер
⇒ Бүйректе 1 миллионға жуық нефрон бар:
⇒ 85% — кортикальды
⇒ 15% — juxtamedullary («juxta» = «туралы»)
4 бөліктен тұрады:
- Бүйрек корпускуласы: оның ішінде жинақталған түтікшенің капиллярлық гломеруласын (шұмағы) орналасқан.
− (Bowman’s capsule) Боуманның капсуласы
- Проксималды жинақталған түтік (proximal convoluted tubule)
- Генле ілмегі (loop of Henle)
- Дистальды жинақталған түтік (distal convoluted tubule)
тағы суретте:
— (collection duct) Жинау түтігі — нефронға жатпайды
— (ascending limb of loop of Henle) Генле ілмегінің жоғарылауы
— (descending limb of loop of henle) Генле ілмегінің төмен түсуі
Бүйрек артериясының ағып кетуі артериолаларға, содан кейін капиллярларға бөлініп, бүйрек капсуласының гломеруласын (шұмағын) құрайды.
Капиллярлар эфферентті артериолада жиналады, ол қайтадан жинақталған түтікшелерді қоршайтын капиллярлар торына енеді.
Содан кейін капиллярлар бүйрек тамырына қан өткізетін тамырларды құрайды.
Бірінші кезеңде қан плазмасы мальпигиялық гломеруланың капиллярлары арқылы нефрон капсуласының қуысына сүзіледі.
Гломерули капиллярларындағы қан қысымының жоғарылауына байланысты қан плазмасында орналасқан әртүрлі заттар мен су мен ұсақ молекулалар капсуланың бүйрек түтігінен басталады. Осылайша, бастапқы зәр пайда болады, ол құрамында қан плазмасына жақын (ақуыздар болмаған кезде қан плазмасынан ерекшеленеді) және құрамында несепнәр, зәр қышқылы, аминқышқылдары, глюкоза және дәрумендер бар.
Екінші реттік зәрде несепнәр (65 есе) мен зәр қышқылы (12 есе) бастапқы зәрмен салыстырғанда бірнеше ондаған есе артады. Калий иондарының концентрациясы 7 есе артады. Натрийдің мөлшері іс жүзінде өзгеріссіз қалады.
Зәр шығару органдарының аурулары, олардын алдын-алу жолдары
Жедел бүйрек жеткіліксіздігі
Жедел бүйрек жетіспеушілігі адам өмірі үшін өте қауіпті — бүйректің қанды метаболизм өнімдерінен тазарту қабілетінің тез төмендеуі. Бүйрек жеткіліксіздігі бүйректің зақымдалуынан, қанмен қамтамасыз етілуінің бұзылуынан, бүйрек тастарынан, уланудан және т.б.
Бүйрек трансплантациясы
Егер бүйрек ауруын емдеу мүмкін болмаса, донорлық бүйрек трансплантациясын қарастырған жөн. Трансплантация үшін донорлық бүйректер жеткіліксіз, пациенттер аптасына кемінде 3 рет қан тазарту (гемодиализ) үшін өз кезегін күтеді.
Гемодиализ — қанды тазарту әдісі, онда улы заттар организмнен шығарылады, су мен электролит балансының бұзылуы қалпына келеді. Бұл жасанды бүйрек аппараттарының жартылай өткізгіш мембранасы арқылы қан плазмасын сүзу арқылы жасалады.
Донорлық бүйрек арнайы ерітіндіде төмен температурада бір күн немесе одан да көп уақыт сақталады. Алайда, бүйрек трансплантациясына дейін қанша уақыт қажет болса, соғұрлым олар операциядан кейін өз функцияларын нашарлатады.
Бүйрек трансплантациясынан өткен адамдардың 90% -дан астамы операциядан кейін үш ай ішінде қалыпты жағдайға оралады. Қазір біздің арамызда бөтен бүйрек жиырма жылдан астам уақыт бойы адал қызмет етіп келе жатқан адамдар бар.
Цистит
Цистит — бұл қуықтың қабынуы. Дені сау адамда зәр стерильді болады, бірақ бактериялар қуыққа уретрадан өтіп, инфекцияны тудыруы мүмкін. Әйелдерде цистит жиі кездеседі, өйткені олардың уретрасы қысқарады.
70 — 80% жағдайда цистит тудыратын микроб ішекке үнемі енетін шартты патогендік бактерияға айналады. Жыныс мүшелерінің гигиенасы ережелерін сақтамаған жағдайда, ішек таяқшасы зәр шығару жолына енеді. Пиелонефрит сияқты цистит антибиотиктермен емделеді.
Пиелонефрит
Егер патогендік бактериялар бүйрекке енсе, олар пиелонефриттің қабыну ауруларын тудыруы мүмкін.
Бүйректегі қабыну процесі кезінде нефрон капсулаларының бір қабатты эпителийі бұзылып, қандағы зәрге ірі молекулалар мен қан клеткалары ене бастайды (зәрде ақуыздар, эритроциттер, лейкоциттер пайда болады, яғни несепте қан пайда болады).
Сонымен қатар, егер бүйрек түтіктерінің қабырғалары зақымданса, қанға қажетті заттардың, атап айтқанда тұздардың реабсорбциясы нашарлайды (бұл заттар несеппен шығарылады, бұл олардың ағзада жетіспеуін тудырады).
Уролития ауруы
Зәр шығару органдарының ауруларының бірі — уролития. Бұл метаболизмнің бұзылуы және тастар несепті тұзбен толтырғанда немесе тастардың пайда болуына жол бермейтін заттар жетіспегенде пайда болады. Көбінесе тастар кальций тұздарынан тұрады.
Тастар бүйректен несеп шығаруға кедергі келтіреді, олардың өткір жиектері зәр шығару жолдарының шырышты қабығын тітіркендіреді, қатты ауырсынуды тудырады.
Тастар үлкен мөлшерде өзгереді және өте кішкентай (құм) немесе өте үлкен болуы мүмкін, бүкіл бүйрек жамбасшасын толтырады. Ірі тастарды хирургиялық жолмен алып тастау керек немесе ультрадыбыстық толқындармен ұсақтау керек.
Несептас ауруының алдын-алу шаралары терапевтік диетаның көмегімен немесе есірткіні қолдану арқылы тастар түзілген заттардың қандағы құрамын төмендетуге дейін азаяды.
Зәр шығару жүйесінің ауруларының алдын-алу
Зәр шығару жүйесінің әртүрлі бөліктеріне әсер ететін микроорганизмдер (бүйректер, несепағарлар, қуық, уретра) адам ағзасында жұлдыру, тіс және ауыз қуысы ауруларынан туындаған инфекция ошақтары болса, енуі мүмкін.
Көбінесе бүйрек және зәр шығару жолдарының аурулары өсіп келе жатқан инфекциялар деп аталуы мүмкін (егер жеке гигиена сақталмаса, патогендік микробтар уретрадан қуыққа еніп, зәр шығару жүйесінің басқа бөліктеріне таралып, олардың қабынуын тудырады).
Жалпы гипотермия мен суық тию сонымен қатар қабыну процестеріне және микробтардың таралуына ықпал етеді.
Бүйректер, әсіресе балаларда әртүрлі улы заттарға (оның ішінде жоғары дозада қолданылатын дәрілер (сульфонамидтер, антибиотиктер)) сезімтал. Қанға енетін бұл заттар бүйрек арқылы шығарылып, олардың жұмысында кедергі келтіреді.
Бүйрек ауруларының алдын-алу гигиеналық ережелерді сақтауды талап етеді: дұрыс тамақтану, тіс және жұлдыру ауруларын дер кезінде емдеу, қатаю, есірткіні, уларды ұқыпты пайдалану, жеке бас гигиенасы.