Өмір — күрделі, құрылымдық және функционалды ерекше құбылыс. Бұл қазірдің өзінде оның негізгі қасиеті деп санауға болады. Алайда, өмірге анықтама беру әлдеқайда маңызды, яғни тіршіліктің тіршіліктен айырмашылығын бірмәнді түрде анықтау. Өмірдің бір мағыналы анықтамасы жоқ, дегенмен, барлық тірі ағзаларға және басқа тірі жүйелерге (жасушаларға, биоценоздарға) тән жалпы қасиеттер (немесе белгілер) бар. Осы қасиеттердің үйлесуі тірі мен жансызды бір мағыналы түрде ажыратуға мүмкіндік береді. Жүйе тірі деп аталуы үшін, оның барлығында болмаса да, келесі негізгі қасиеттердің басым көпшілігіне ие болуы керек.
- Тірі жүйелердің жалпы қасиеттері бар:
1. Химиялық құрамның ұқсастығы. Барлық тірі жүйелерде, кез-келген организмдерде, олардың алуан түрлілігіне қарамастан, төрт химиялық элементтер басым болады (90% астам) — бұл көміртегі, оттегі, сутегі және азот. Тізімде көрсетілгендерден басқа тіршілік иелерінде басқа элементтер бар, бірақ аз мөлшерде. Тірі табиғаттан айырмашылығы, жансыз табиғатта бірнеше басқа элементтер басым. Мысалы, жер бетінде оттегі, кремний, алюминий, натрий көп. Жұлдыздар көбінесе сутегі мен гелийден тұрады. Сонымен қатар, тірі организмдерде күрделі құрылымды және көміртегі қаңқасы негізінде салынған ірі органикалық молекулалар басым болады. Сонымен қатар, мүлдем басқа организмдерде мұндай молекулалар көбіне бірдей болады және ұқсас химиялық реакциялар да жүреді.
2. Жасушалық құрылым (құрылымдық ұйымның бірлігі). Жердегі барлық организмдер жасушалардан тұрады. Жасушадан тыс өмір жоқ.
3. Барлық тіршілік иелеріне зат алмасу тән. Тірі ағзалар қоршаған ортадан кейбір заттарды сіңіріп, басқаларын оған бөліп шығарады. Сонымен бірге организмде синтез (ассимиляция) және ыдырау (диссимиляция) процестері жүреді, олар күрделі химиялық реакцияларға негізделген, олардың көпшілігі жансыз табиғатта болмайды. Алынған заттардан жасуша компоненттері құрылады, өмірлік белсенділікке қажет бірқатар заттар синтезделеді (мысалы, өсімдіктердегі глюкоза судан және көмірқышқыл газынан түзіледі). Диссимиляция кезінде әдетте энергия бөлініп шығады, ол АТФ молекулаларында жинақталады, содан кейін дененің жасушаларында әртүрлі процестердің жүруіне жұмсалады. Зат алмасу қабілетінің арқасында организм оның құрамы мен құрылымының салыстырмалы тұрақтылығын сақтайды.
- Тірі организмдердің басты қасиеті - энергияға тәуелділік, немесе энергия ағыны. Тірі жүйелер оларға үнемі энергия ағып тұрғанда ғана өмір сүре алады. Олар сонымен бірге энергияны шығарады (таратады), бірақ табиғаты басқа. Сонымен, өмір - бұл АШЫҚ ЖҮЙЕ. Мысалы, өсімдіктер энергиясын күн сәулесінен алады. Бұл энергия органикалық заттарды синтездеуге жұмсалады.
4. Гомеостаз (өзін-өзі реттеу) тірі заттың қасиеті, ол оның химиялық құрамының тұрақтылығын және физиологиялық процестердің қарқындылығын сақтаудан тұрады. Бұл жағдайда жетекші рөл эндокриндік және жүйке жүйелеріне жүктеледі. Гомеостаздың тұрақты бұзылуы организмнің өліміне әкеледі.
5. Тірі организмдердің маңызды қасиеті — репродукция (өзін-өзі көбейту) қабілеті. Тірі жүйелер (жасушалар, олардың құрылымдары, тұтас организмдер) көбейіп, сонымен бірге өз түрін шығарады. Өздігінен көбею матрицалық синтездеуге (екі еселенуге) қабілетті ДНҚ молекулаларына негізделген.
6. Тірі организмдердің тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік сияқты негізгі қасиеттерінің негізінде ДНҚ ерекшеліктері жатыр. Тұқымқуалаушылық қасиеттердің ата-аналық организмдерден ұрпаққа ауысуын білдіреді. Бұл ДНҚ молекулаларының құрылымының тұрақтылығымен қамтамасыз етіледі. Өзгергіштік — бұл тұқым қуалаушылыққа қарама-қарсы және ене ағзалардың ата-аналарында болмаған жаңа қасиеттерді иеленуінде көрінеді. Өзгергіштік ДНҚ-ның өзгеруіне, оның рекомбинациясына байланысты. Егер өзгергіштік болмаса тірі организмдердің эволюциясы мүмкін емес еді.
7. Өсу және даму — тірі организмдердің олардың онтогенезі (жеке дамуы) процесінде жүзеге асатын қасиеттері. Өсу — бұл құрылымның жалпы жоспарын сақтай отырып, дене мөлшері мен салмағының ұлғаюы. Даму процесінде дене өзгереді, ол жаңа ерекшеліктер мен функционалдылыққа ие болады, басқалары жоғалуы мүмкін. Яғни, даму нәтижесінде жаңа сапалы мемлекет пайда болады. Тірі организмдерде өсу әдетте дамумен бірге жүреді (немесе өсу жолымен даму). Даму бағытталған және қайтымсыз.
Жеке дамудан басқа, Жердегі тіршіліктің тарихи дамуы ажыратылады, ол жаңа түрлердің пайда болуымен және тіршілік формаларының күрделенуімен жүреді.
Өсуді жансыз табиғатта байқауға болады (мысалы, кристалдарда немесе үңгір сталагмиттерінде), оның тірі организмдердегі механизмі әр түрлі. Жансыз табиғатта өсу жай заттың сыртқы бетіне жабысуымен жүзеге асады. Тірі организмдер қоректік заттармен бірге өседі. Сонымен қатар, жасушалардың саны (массасы емес) көбейген сайын өседі.
8. Тірі организмдер тітіркенгіш келеді. Олар сыртқы тітіркендіргіштерге (әсерлерге) жауап береді. Және олардың болуы үшін мүлдем емес, бірақ маңызды (сыртқы температура өзгерген кезде физиологиялық параметрлерін өзгерту, қауіптен аулақ болу, тамақ іздеу және т.б.). Көп жасушалы жануарларда тітіркену рефлекс арқылы, бір клеткалы жануарларда такси, тропизм көмегімен жүзеге асады.
9. Бейімделу қасиеті — тарихи даму процесінде және табиғи сұрыпталудың әсерінен организмдер қоршаған орта жағдайларына бейімделуге (бейімделуге) ие болады. Қажетті бейімделмеген ағзалар жойылып барады.
10. Тұтастық (үздіксіздік) және дискреттілік (үзіліс). Өмір біртұтас және дискретті. Бұл заңдылық құрылымға да, қызметке де тән.
Кез-келген организм — бұл ажырамас жүйе, ол сонымен бірге дискретті бірліктерден тұрады — жасушалық құрылымдар, жасушалар, ұлпалар, мүшелер, мүшелер жүйесі. Органикалық әлем біртұтас, өйткені онда болатын барлық ағзалар мен процестер өзара байланысты. Сонымен қатар, ол дискретті, өйткені ол жеке организмдерден тұрады.
Жоғарыда аталған кейбір қасиеттер жансыз табиғатқа тән болуы мүмкін.
Табиғаттағы барлық тірі организмдер бір-біріне ұқсас біркелкі құрылымдық деңгейлерден тұрады. Тіршілік деңгейлері:
1. Молекулалық деңгей. Бұл — тіршілікке тән бастапқы ең қарапайым деңгей. Кез келген тірі организм құрылысының қарапайымдылығына немесе күрделілігіне қарамай, оның бәрі де біркелкі молекулалық қосылыстардан тұрады. Оған мысал ретінде нуклеин қышқылдарын, нәруыздардың, көмірсулардың, т.б. органикалық және бейорганикалық заттардың күрделі молекулалар жиынтығын атауға болады. Оларды кейде биологиялық макромолекулалы заттар деп те атайды. Молекулалық деңгейде тірі организмдер денесінде зат алмасу, энергияның бір түрден екінші түрге айналуы айқын байқалады. Молекулалық деңгей арқылы тұқым қуалайтын ақпараттар ұрпақтарға беріледі, жеке органоидтер түзіледі, т.б. процестер үздіксіз жүріп отырады.
2. Жасушалық деңгей.
Жер бетіндегі тірі организмдердің көпшілігінің құрылымдық және қызметтік бірлігі-жасушадан тұрады. Жасушалық деңгейде оның құрамындағы жеке органоидтердің өзіне тән құрылысы болады және олар жасушада белгілі бір кызмет атқарады. Жасушадағы жеке органоидтердің атқаратын кызметі өзара бір-бірімен тығыз байланысып, жасушадағы біртұтас тіршілік процестерін жүзеге асырады. Бір жасушалы организмдерде (бір жасушалы балдырлар және қарапайым жануарлар) барлық тіршілік процестері бір ғана жасушаның ішінде жүреді. Бір жасуша өз алдына жеке организм болып саналады. Бұрынғы өткен бір жасушалы жасыл балдырлар — хламидомонаданы, хлорелланы және қарапайым жануарлар — амебаны, инфузорияны, т.б. Көп жасушалы организмдердегі бір жасуша өз алдына жеке организм бола алмайды, тек организмнің қарапайым құрылымдық бірлігі қызметін атқарады.
3. Ұлпалық деңгей. Шығу тегі, құрылысы және атқаратын кызметі біркелкі жасушалар мен жасушааралық заттардың жиынтығынан ұлпа түзіледі. Ұлпалық деңгей — тек көп жасушалы организмдерге тән қасиет. Жеке ұлпалар да өз алдына тұтас организм бола алмайды. Мысалы, жануарлар мен адам денесінде төрт түрлі ұлпа (эпителий, дәнекер, бұлшық ет, жүйке) болады. Өсімдік мүшелеріндегі ұлпалар — түзуші, жабын, тірек, өткізгіш және бөліп шығарушы деп аталады. Әрбір жеке ұлпаның құрылысы мен атқаратын қызметін естеріңе түсіріңдер.
4. Мүшелік деңгей. Көп жасушалы организмдерде шығу тегі, құрылысы және атқаратын кызметі біркелкі ұлпалар жиналып, мүшелік деңгейді құрайды. Әрбір мүшенің құрамында бірнеше ұлпа кездеседі және бір ұлпа ғана басым болып келеді. Әрбір жеке мүше де тұтас организм бола алмайды. Құрылысы мен атқаратын қызметі ұқсас бірнеше мүшелер бірігіп жеке мүшелер жүйесін құрайды.
5. Организмдік деңгей. Денесі бір ғана жасушадан тұратын өсімдіктер (хламидомонада, хлорелла) мен жануарлар (амеба, инфузория, т.б.) өз алдына жеке организм. Ал көп жасушалы организмдердің жеке бір дарасы жеке организм деп есептеледі. Жеке организм денесінде тірі организмдерге тән барлық тіршілік процестері-қоректену, тыныс алу, зат алмасу, тітіркену, көбею, т.б. жүреді.
6. Популяциялық-түрлік деңгей. Өзіне тән табиғи орта жағдайында, бір түрге жататын белгілі бір аймақта таралған даралардың жиынтығы популяцияны құрайды. Популяция дегеніміз — бір түрдің жеке өз алдына оқшауланған әрі көптеген даралардан (особьтардан) тұратын тобы. Популяциялық деңгейде ғана алғаш рет қарапайым эволюциялық өзгерістер байқалады, ол бірте-бірте жаңа түрдің пайда болуына септігін тигізеді.
7. Биогеоценоздық деңгей. Құрылымдық деңгейі әр түрлі бір табиғи орта жағдайында ғана тіршілік етуге бейімделген көп түрлі организмдер жиынтығын биогеоценоз дейді. Оны кейде табиғи бірлестік деп те атайды. Биогеоценоз құрамына сан алуан тірі организмдер және белгілі табиғи орта жағдайлары біріктіріледі. Биогеоценоздағы организмдердің денесінде энергия жинақталады және энергия бір организмнен екіншісіне беріліп отырады. Биогеоценоздың құрамында бейорганикалық, органикалық қосылыстар және тірі организмдер болады.
8. Биосфералық деңгей. Жер ғаламшарындағы барлық тірі организмдер мен олардың тіршілік ететін жалпы табиғи орта жағдайларының жиынтығы биосфералық деңгейді құрайды.
«Тіршілік» ұғымына алғаш анықтаманы Ф.Энгельс берген. Оның анықтамасы бойынша, тіршілік дегеніміз — тірі организмдердің қоршаған ортамен тұрақты түрде зат алмасуына негізделген, нәруызды денелердің тіршілік ету тәсілі. Тірі организмдер мен қоршаған орта арасында зат алмасу процесі тоқтаған кезде, нәруыздар ыдырап, тіршілік жойылады. Қазіргі кезде биология ғылымдарының соңғы ғылыми жетістіктеріне сүйене отырып, тіршілікке мынадай анықтама беріледі. Тіршілік дегеніміз — құрылымы нәруыздар (белоктар) мен нуклеин қышқылдарының күрделі биологиялық полимерлерінен тұратын, өзін-өзі реттейтін, өзінен кейін өзі тектес ұрпақ қалдырып отыратын тірі организмдер жиынтығының ашық жүйесі.Тіршілік ұғымы өмір ұғымының ауқымында, оған қарағанда мағынасы тар ұғым. Себебі өмір ұғымы – жанға байланысты, оның өмір сүру формасы ретінде қолданылса, тіршілік дененің өмір сүру формасын анықтау үшін қолданылады. Фридрих Энгельс былай деп ұсынған: «Тіршілік дегеніміз — нәруыздық денелердің өмір сүру жолы…».
Қолданылған әдебиеттер : Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. — Алматы: Атамұра, 2009.
Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007.