Есту жүйесі
Есту — адам мен жануарлар организмінің дыбыс толқындарын қабылдау қабілеті. Адамның құлағы 20-20000 гц-ге дейін дыбысты қабылдай алады. Адамның есту анализаторы 2000-4000 гц дыбыстарға өте сезімтал болады. Дыбыстар физикалық жағынан жиілігі (бір секундта біркелкі тербеліс) және күшімен (тербеліс амплитудасы) анықталады.
Есту мүшесі — құлақ — дыбыс өткізетін және дыбыс қабылдайтын екі бөлімнен тұрады.
Құлақ құрылысы мен қызметі
Дыбыс өткізгіш бөлім сыртқы және ортаңғы құлаққа бөлінеді.
Сыртқы құлақ құлақ қалқанынан және сыртқы дыбыс жолынан құралған. Адамда құлақ қалқанының маңызы үлкен емес, ал жануарларда олардың қозғалысы жоғары болады да дыбыс шығатын жаққа бағдарлы болады. Дыбыс өткізу жолының ішкі түбін сопақша пішінді жұқа дабыл жарғағы қаптап жатады.
Ортаңғы құлақ — дыбыс жарғағынан кейін, самай сүйегінің ішінде орналасқан . Ол евстахиев түтігінен және үш ұсақ сүйекшелерден — балғашық , төс және үзеңгіден тұрады. Балғашық дабыл жарғағымен байланысады, ал үзеңгі ортаңғы және ішкі құлақты бөліп тұрады, кейін сопақша тесігіне жалғасады. Бұл сүйекшелер арқылы дабыл жарғағымен байланысты балғашық, төс сүйекке, шікке, одан соң үзеңгіге қозғалыс әсерін тигізеді. Ортаңғы құлақ қуысы есту түтігі арқылы жұтқыншақпен жалғасады. Осы себепті, адам есінегенде, жұтынғанда есту түтігінің өзегі жұтқыншаққа ашылады, жай уақытта жабық болады. Дабыл жарғағының тербелісі алдымен осы үш сүйекке, содан соң ішкі құлаққа беріледі.
Дыбыс өткізетін бөлімнен кейін дыбыс қабылдайтын бөлім болады. Ол ішкі құлақтан, есту нервтерінен және самайда орналасқан мидың арнайы бөлімінен тұрады.
Ішкі құлақ — куыстар мен иірім өзекшелерден тұратын күрделі лабиринттерден тұрады. Мұндағы шытырманның (лабиринт) сыртқысы — сүйекті, ал ішкісі — жарғақты шытырман деп аталады. Лабиринттің бір бөлігі ұлу — спираль тәрізді түтікше. Ұлу үш қуыстан тұрады , ал олар екі жіңішке серпілімді жарғақшадан тұрады. Қуыстар ішкі сұйықтыққа — перилимфаға толы. Шытырманның өзі кіреберіс деп аталатын бөлімнен тұрады. Оның алдында иірім, ал артқы жағында доға қуыстары бар. Иірімді түтік дөңгелек тесік арқылы ортаңғы құлақ қуысымен , ал кіреберіс — сопақ тесікпен байланысты болады. Құлақтың есту мүшесі — иірім болып саналады. Негізгі жарғақшада есту рецепторлары — Кортиев мүшесі орналасады, ол сезімтал рецепторлар клеткаларынан тұрады. Сезімтал клеткалардың жоғарғы жағында екінші жабынды жарғақша орналасқан. Тербеліс ойыс терезесінің жарғақшасынан каналшаларда болатын сұйықтыққа беріледі. Сұйықтықтың тербелісі негізгі жарғақшаның серпімді талшықтарымен қабылданады. Нәтижесінде, есту рецепторлық клеткалар осы негізгі жарғақшамен жалғасқан кезде , оларда импульстер пайда болады және олар есту жүйесі арқылы қыртысасты құрылымдарға , содан әрі қыртыстың самай бөлігінде орналасқан есту орталығына жеткізіледі.
Қорытындылай келе, дыбыс толқынының таралу жолы келесідей: Дыбыс толқыны —> дабыл жарғағының тербелісі —> есту сүйекшелерінің тербелісі —> ұлуденедегі сұйықтықтың тербелісі —> есту рецепторының тітіркенуі —> жүйке қозу толқынының пайда болуы.
Вестибулярлық жүйе
Вестибулярлық жүйе . Статикалық түйсіктердің рецепторлары ішкі құлақтағы вестибулярлық (кіреберіс) аппаратта орналасқан. Кіреберіс аппараты адамның кеңістікте қандай күйде екенін, тепе-тендікті сақтайтын, яғни денені, бастың түрлі жағдайдағы — шалқайған, еңкейген және айналған кезін сездіретін ағза. Вестибулярлық жүйені тепе-теңдік мүшесі деп те атайды. Ішкі құлақта пайда болған импульс кейін мидың бөлімдеріне барып жетеді. Вестибулярлық жүйе мүшелері суретте бейнеленген.
Дәм сезу
Дәм сезу рецепторларын тітіркендіру арқылы сезіледі. Жұмсақ таңдайдың кілегейлі қабығында және тілде дәм сезу бүршіктері немесе пиязшықтары болады. Әрбір пиязшық 30-80 сезімтал клеткалардан тұрады. Тілдегі дәм сезу пиязшықтары саңырауқұлақты емізшіктердің құрамына кіреді. Тілдің беткі қабаты әртүрлі дәмдерге әртүрлі сезімталдық білдіреді. Тәттіні сезетін рецепторлар тілдің ұшында, ащы — түбінде, тұзды — тілдің ұшында, қышқылды — тілдің бүйір жағында орналасады.
Иіс сезу
Иіс сезу мүшелері мұрынның жоғарғы эпителий қабатында орналасқан. Иіс сезу клеткалары жеке-жеке орналасады, және олардан шыққан өсінділер кілегейлі заттың қабатында болады.
Сипап сезу
Егер де көру мүшесі — көз, есту мүшесі — құлақ, дәм сезу мүшесі — тіл, иіс сезу мүшесі — мұрын болса, сипап сезу мүшесі — тері болып келеді. Сипап сезу рецепторлары көбінесе саусақ , тері ұшында, ерінде болады. Бұл рецепторлар капсулаға немесе қабыққа оралған жүйке ұштары. Сезімтал жүйке бойынша тері рецепторларының сигналы жұлын мен мидағы бұлшықет сезімі аймағына бағытталады.
Қолданылған деректер:
- Оқушылардың қысқаша анықтамалығы. 5-11 сынып. Алматы. Алматыкітап баспасы, 2011.