- Есіңде сақта!
Бактериялар - салыстырмалы түрде қарапайым микроскопиялық организмдер.
Бактериялар — қазіргі кезде жер бетінде тірі организмдердің ең көне тобы. Алғашқы бактериялар, бәлкім, 3,5 миллиард жыл бұрын пайда болған және миллиард жылдар бойы біздің планетамызда жалғыз тірі тіршілік иесі болған.
Бактериялардың таралуы
Бактериялар барлық жерде кездеседі: тіпті таза бұлақтың суының тамшысында, топырақ дәндерінде, ауада, тау жыныстарында, шөлдердің құмдарында, мұхит түбінде және тіпті терең тереңдіктен алынған мұнайда.
Олар Антарктида мұзында -83°С температурада және +85-90°С-қа дейін жететін ыстық бұлақтарда өмір сүреді.
1 г топырақта жүздеген миллион бактериялар болуы мүмкін.
Олар өсімдіктерде, жемістерде, әртүрлі жануарларда және адамдарда, ішектерде, ауыздарда, аяқ-қолдарда, дененің бетінде тұрады.
Бактериялардың өмір сүру жағдайлары
Бактериялар өте қатты және әр түрлі тіршілік жағдайларына бейімделген. Олардың біреуіне атмосфералық оттегі қажет, ал басқалары оған мұқтаж емес және оттегі жоқ ортада өмір сүре алады.
Бактериялар кептіруге, қатты суыққа, жылытуға төзімді, өміршеңдігін жоғалтпайды. Бактериялық споралар тіпті ұзаққа созылған қайнауға және өте ұзақ аязға төтеп бере алады.
Бактериялар формасы
Жасуша пішініне қарай бактериялар бөлінеді:
- сфералық жалғыз — кокк
- кокктар тізбегіне бүктелген — стрептококк
- жүзім пішінді — стафилококк
- бір шырышты капсулада орналасқан екі дөңгелек бактерия — диплококк
- өзек тәрізді — бацилла
- спираль — спирилла
- үтір түрінде — вибрион
- т.б.
Көбінесе бактериялар ұзын иілген тізбектер, топтар және пленкалар түрінде кептеледі. Кейбір бактерияларда бір немесе бірнеше флагелла болады. Бактериялардың арасында жылжымалы және қимылсыз формалар бар. Толқын тәрізді жиырылу немесе флагеланы қолдану салдарынан жылжымалы қозғалыс туындайды.
Көптеген бактериялар түссіз. Бірнешеуі ғана күлгін немесе жасыл.
Бактериялардың құрылысы
Көбінесе бактериялар таяқшаларға ұқсайды, олардың қалыңдығы 0,5-1 мкм, ал ұзындығы 2-3 мкм құрайды. Алыптары — бұл дененің ұзындығы 30-100 мкм болатын бактериялар.
Бактериалды жасушалар қорғаныш және тірек функцияларын орындайтын тығыз мембранамен (жасуша қабырғасымен) қоршалған, сонымен қатар бактерияларға тұрақты, өзіне тән, пішін береді. Құрылымы мен құрылымында бактериялардың жасушалық қабырғалары өсімдіктер мен жануарлардан айтарлықтай ерекшеленеді.
Бактерияның жасушалық мембранасы өтеді: ол арқылы қоректік заттар жасушаға еркін енеді, метаболизм өнімдері қоршаған ортаға енеді.
Көбінесе бактериялардың құрамында жасуша қабырғасының жоғарғы жағында шырышты қосымша қорғаныс қабаты, капсула пайда болады.
Капсула бактерияны кебуден қорғайды. Капсуланың қалыңдығы жасушаның диаметрінен бірнеше есе көп болуы мүмкін, бірақ ол өте аз болуы мүмкін.
Кейбір бактериялардың бетінде ұзын флагелла (бір, екі немесе көп) немесе қысқа жұқа виллалар болады. Флагелланың ұзындығы бактериялар денесінің мөлшерінен бірнеше есе көп болуы мүмкін. Флагелла мен вилланың көмегімен бактериялар қозғалады.
Бактериялық жасушаның ішінде қалың, қозғалмайтын цитоплазма орналасқан, онда әртүрлі ақуыздар (ферменттер) және резервтік қоректік заттар бар.
Басқа біржасушалы организмдерден айырмашылығы бактерияларда қалыптасқан ядро болмайды: олардың ядролық заты цитоплазмадан мембранамен бөлінбейді және цитоплазмада таралады.
- Назар аудар!
Бактериялық жасушалар ядросыз деп аталады. Осы негізде (және тағы басқаларында) бактериялар прокариоттарға (ядролыққа дейінгі организмдер) жіктеледі және ядролық мембранамен безендірілген ядросы бар организмдерден ерекшеленеді - эукариоттар.
Бактериялардың көбеюі
Басқа бір клеткасыз организмдер сияқты бактериялар бөліну жолымен көбейеді. Әр бактерия тез өсіп, қайтадан бөлінетін екі қызға бөлінеді. Қолайлы жағдайларда көптеген бактериялардағы жасушалардың бөлінуі әр 20-30 минут сайын жүруі мүмкін.
Осындай жылдам көбею арқылы бір бактерия жалпы салмағы күніне 180000 кг болатын ұрпақтар шығара алады (барлық пайда болған адамдар өмір сүреді деп есептей отырып), ал бір бактерияның ұрпағы 5 күнде бүкіл теңіздер мен мұхиттарды толтыра алады!
Однако в природе этого не происходит, так как большинство бактерий быстро погибает под действием солнечного света, при высушивании, недостатке пищи, нагревании до 65–100°С, под действием дезинфицирующих веществ и т. д.
Споралардың қалыптасуы
Қолайсыз жағдайларда (тамақтың жетіспеуі, ылғалдың өзгеруі, температураның кенеттен өзгеруі) бактериалды жасушаның цитоплазмасы кішірейіп, аналық мембранадан алыстап, дөңгелектеніп, оның ішінде жаңа, тығызырақ мембрана түзеді. Мұндай бактериялық жасуша спора деп аталады (грек тілінен аударғанда «спора» — тұқым).
Кейбір бактериялардың споралары өте қолайсыз жағдайларда ұзақ уақыт сақталады. Олар кептіруге, жылу мен аязға төтеп береді, қайнаған суға батып кетпейді. Спорлар жел, су және т.б. арқылы оңай жүреді. Ауада да, топырақта да көп. Қолайлы жағдайларда спора өніп, өмірлік маңызды бактерияға айналады.
- Назар аудар!
Бактериялық споралар - бұл қолайсыз жағдайларда тіршілік етуге бейімделудің нәтижесі.
Споралардың қоректенуі
Бактериялардың қоректенуінің әртүрлі тәсілдері бар. Бактериялардың арасында гетеротрофтар мен автотрофтар бар.
- Есіңде сақта!
Гетеротрофтар - қоректену үшін дайын органикалық заттарды қолданатын организмдер.
Гетеротрофты бактериялар сапрофиттерге, симбиондарға және паразиттерге бөлінеді.
Бактериялар-сапрофиттер (немесе сапротрофтар) (грек тілінен Sapros — «шіріген», олжа — «тамақ») өлі және ыдырайтын органикалық материалдан қоректік заттар алады. Әдетте олар ас қорыту ферменттерін осы шіріген материалға бөліп алады, содан кейін олар еріген тағамдарды сіңіріп, сіңіреді.
Бактериялар-паразиттер (грек тілінен аударғанда Parasitos — «паразит») басқа ағзаның ішінде тұрады (оны иесі деп атайды) немесе оның үстінде, тіндеріне жасырынып, қоректенеді. Әдетте, паразиттер олардың иесіне зиян тигізеді. Паразиттік бактериялардың ішінде өсімдіктерде, жануарларда және адамдарда әртүрлі аурулар тудыратын патогендер көп.
Симбионт бактериялары (грек тілінен Symbiontos — «бірге өмір сүру») басқа организмдермен бірге өмір сүреді және көбіне оларға айтарлықтай пайда әкеледі. Мысалы, бұршақ тұқымдас өсімдіктердің қалыңдатылған тамырларында (түйінінде) тұратын арнайы бактериялар атмосфералық ауадан азотты сіңіреді, ол өсімдікке тыңайтқыш қызметін атқарады. Кейбір бактериялар жануарлардың, соның ішінде адамдардың ішектерінде, тамақтарын тұтыну және өңдеу арқылы оларды В және К топтарының витаминдерімен қамтамасыз етеді.
Кейбір бактериялар органикалық емес заттардан органикалық заттарды құруға қабілетті. Мұндай организмдер автотрофтар деп аталады.
- Есіңде сақта!
Автотрофтар (грекше autos - «өзім» және олжа - «тамақ») - бұл қоректену үшін органикалық заттарды өз бетінше құра алатын организмдер.
Олардың кейбіреулері, мысалы, цианобактериялар (грек тілінен цианос — «көк») құрамында хлорофилл бар және органикалық емес заттарды жарық энергиясын қолдана отырып құра алады (фотосинтез олардың жасушаларында жүреді). Цианобактериялар Жер атмосферасында оттегінің жиналуында маңызды рөл атқарды.
Басқалары, мысалы, темір бактериялары, күкірт бактериялары, кейбір бейорганикалық заттардың басқаларына айналуынан энергия алады.
Бактериялар тудыратын адам аурулары
Паразиттердің бактериялардың кейбір түрлері адам ағзасына еніп, сол жерге қонып, ауру туғызады.
Адам ағзасында патогендік бактериялар организмді тамақтандырады, тез көбейтеді және олардың өмірлік маңызды қызметтерінің өнімдерімен уландырады.
Бактериялар іш сүзегі, тырысқақ, дифтерия, сіреспе, туберкулез, тонзиллит, менингит, бездер, күйдіргі, бруцеллез және басқа ауруларды тудырады.
Науқаспен сөйлесу, жөтеу және түшкіру кезінде сілекейдің ең кішкентай тамшыларымен әрекеттесу кезінде адам осы аурулардың кейбіреуін жұқтыруы мүмкін, ал басқалары патогендік бактериялар әсер еткен тамақты немесе суды жей алады.
Антисанитарлық жағдайлар, кір, толып кету, жеке гигиена ережелерін сақтамау патогендік бактериялардың тез көбеюі мен таралуына қолайлы жағдай туғызады. Бұл эпидемияға, яғни адамдардың жаппай ауруына әкелуі мүмкін.
Туберкулездік бацилланы жұқтырған кезде адам туберкулезбен ауырады: өкпе, бүйрек, сүйек және кейбір басқа мүшелерде ұсақ туберкулездер шіруге бейім. Туберкулез — бұл көптеген жылдарға созылатын ауру.
Оба — ең ауыр аурулардың бірі — оба таяқшалары. Оба — бұл өтпелі ауру. Аурудың алғашқы қабылданған белгілерінен өлімге дейін кейде бірнеше сағат өтеді.
Ежелгі дәуірдегі жойқын оба індеттері ең ауыр апат болды. Бүкіл қалалар мен ауылдар обадан жойылып кеткен жағдайлар болды.
Мысалы, VI ғасырда. оба Шығыстан Орталық Еуропаға өтті. Ауру өршіп, ірі қалаларда күніне мыңдаған адамның өмірін қиды. Біздің уақытымызда оба қауіпті. Оба бактерияларының қоздырғыштары — гоферлер, тышқандар және егеуқұйрықтарға паразиттік бүргелер.
Іріңді аурулар патогенді стрептококктармен және стафилококктармен байланысты — мысалы, фурункулез, стрептококкты тонзиллит.
Патогендік бактериялар жануарлар мен өсімдіктерде де ауру тудырады
Жануарларда бактериялар бездер, күйдіргі және бруцеллез сияқты ауруларды тудырады. Адам бұл ауруларды жұқтыруы мүмкін, сондықтан, мысалы, мал бруцеллез ауруына шалдыққан жерлерде шикі сүтті жеуге болмайды.
Әр түрлі өсімдік ауруларын тудыратын бактериялардың 300-ге жуық түрі белгілі. Олар егіншілікке және егістікке үлкен зиян келтіреді, сабақтардың шіріп кетуіне, шіріп кетуіне, жапырақтардың дақылдануына және т.б.
Патогенді бақылау шаралары
Патогендік бактериялар тудыратын жұқпалы аурулардың алдын-алу үшін арнайы шаралар бар. Су көздері мен тамақ өнімдеріне қатаң медициналық бақылау орнатылды. Су бекеттерінде су арнайы сорғыларда тазартылып, оны сүзгілерден, хлоринаттардан және озонизден өткізеді.
Науқастар патогендік бактерияларды өлтіретін дәрілерді алады. Инфекциялық науқас орналасқан бөлмедегі бактерияларды жою үшін дезинфекция жүргізіледі, яғни бактериялардың өліміне әкелетін химикаттармен бүрку немесе фумигациялау.
- Назар аудар!
Бөлмелерді ауаға шығару өте маңызды (мысалы, эфирден кейін сыныпта, сабақ басталар алдында бактериялар сабақтан кейін бір бөлмедегіден 13 есе аз).