- Есіңде сақта!
Ағзаның тіршілік ету ортасы - бұл оның тіршілік етуінің абиотикалық және биотикалық жағдайларының жиынтығы. Қоршаған ортаның қасиеттері үнемі өзгеріп отырады және кез-келген жаратылыс тіршілік ету үшін осы өзгерістерге бейімделеді.
Құрлық биотасы үш негізгі тіршілік ету ортасын жасады: су, жер-ауа және топырақ, литосфераның жер бетіне жақын бөлігіндегі жыныстармен бірге. Биологтар әлі де өмірдің төртінші ортасын — паразиттер мен симбионттар мекендейтін тірі организмдердің өзін анықтайды.
- Есіңде сақта!
Биота - қазіргі уақытта немесе өткен геологиялық дәуірлерде жалпы тіршілік ету ортасымен біріктірілген тірі организмдер түрлерінің тарихи қалыптасқан жиынтығы.
Экологиялық факторлар және олардың жіктелуі
Әр организмнің тіршілік ету ортасы уақыт пен кеңістік бойынша күрделі және өзгермелі. Оған тірі және жансыз табиғаттың көптеген элементтері және адам және оның экономикалық қызметі енгізген элементтер кіреді. Экологияда қоршаған ортаның бұл элементтері факторлар деп аталады. Денеге қатысты барлық қоршаған орта факторлары тең емес. Олардың кейбіреулері оның өміріне әсер етеді, ал басқалары оған немқұрайлы қарайды.
1. Бейтарап факторлар деп ағзаға әсер етпейтін және ондағы реакцияны тудырмайтын қоршаған орта компоненттерін айтамыз. Мысалы, ормандағы қасқыр үшін тиіннің немесе қарақұйрықтың болуы, ағаштарда шіріген діңнің немесе қыналардың болуы бей-жай. Олар оған ешқандай әсер етпейді.
2. Қоршаған орта(экологиялық) факторлары — бұл организмнің адаптация — бейімделуді қалыптастыратын тіршілік ету ортасының қасиеттері мен компоненттері. Адаптация (лат. Adaptatio — бейімделу, бейімделу) — бұл белгілі бір тіршілік ету ортасында организмдердің тіршілігі мен көбеюін қамтамасыз ететін белгі немесе белгілер кешені. Мысалға, балықтардың сығымдалған дене пішіні олардың тығыз су орталарында қозғалуын жеңілдетеді. Құрғақ жерлерде өсімдіктердің кейбір түрлерінде суды жапырақта (алоэде) немесе сабақта (кактус) сақтауға болады.
Тіршілік ету ортасында қоршаған орта факторлары әр организм үшін маңыздылығымен ерекшеленеді. Кейбір факторлардың болуы организм тіршілігі үшін қажет және қажет, ал басқалары қажет емес. Мысалы, атмосфералық көмірқышқыл газы жануарлардың тіршілік әрекетіне әсер етпейді, өйткені ол қанға қарағанда альвеолалардағы парциалды қысымның төмендеуіне байланысты тыныс алу кезінде оны сіңірмейді. Бірақ бұл өсімдік тіршілігі үшін өте қажет, өйткені ол фотосинтезде қолданылады. Сондықтан кез-келген түрдегі организмдердің тіршілік етуі үшін белгілі бір экологиялық факторлар қажет.
Тіршілік ету шарттары (өмір) — қоршаған орта факторларының кешені, онсыз организм белгілі бір ортада тіршілік ете алмайды.
Бұл кешен факторларының ең болмағанда тіршілік ету ортасында болмауы организмнің өлуіне әкеледі. Сонымен, өсімдік организмінің тіршілік ету жағдайына мыналар жатады: судың болуы, белгілі бір температура, жарық, көмірқышқыл газы, минералды заттар. Жануарлар организмі үшін мыналар міндетті: су, оттегі, органикалық заттар, ал пойкилотермиялық организм үшін де белгілі бір жылу мөлшері қажет.
Қоршаған ортаның барлық басқа факторлары организм үшін өмірлік маңызды емес, дегенмен олар оның тіршілігіне әсер етуі мүмкін. Оларды екінші орындағы факторлар деп атайды. Мысалы, жануарлар үшін молекулалық азот өмірлік маңызы жоқ. Олар, барлық гетеротрофты организмдер сияқты, атмосфералық молекулалық азотты (N2) оның байланысқан түрлеріне (NH3, нитриттер мен нитраттар) айналдыра алмайды, өйткені прокариоттардың кейбір топтары — азотты бекітетін бактериялар мен цианобактериялар жасайды.
Өсімдіктердің болуы үшін органикалық заттардың болуы міндетті емес, өйткені олар автотрофтар. Оларда органикалық емес заттардан органикалық заттардың синтезі синтезделген органикалық заттардың энергиясына айналатын күн сәулесінің энергиясын пайдаланып фотосинтез кезінде жүреді.
Экологиялық факторлар әр түрлі. Олар организмдер тіршілігінде әр түрлі роль атқарады, әр түрлі табиғаты мен әрекет ерекшелігі бар. Олар денеге біртұтас кешен ретінде әсер еткенімен, олар әртүрлі белгілер бойынша жіктеледі. Бұл организмдердің қоршаған ортамен өзара әрекеттесу заңдылықтарын зерттеуді жеңілдетеді.
Қоршаған орта факторларының алуан түрлі болуы олардың қоршаған ортаға шығу табиғаты бойынша оларды үш үлкен топқа бөлуге мүмкіндік береді: абиотикалық, биотикалық, антропогендік. Топтардың әрқайсысында факторлардың бірнеше кіші топтарын ажыратуға болады.
Абиотикалық факторлар организмге тікелей немесе жанама әсер ететін және ондағы реакцияны тудыратын жансыз табиғат элементтері. Олар төрт кіші топқа бөлінеді:
1) климаттық факторлар — берілген тіршілік ету ортасында климатты қалыптастыратын барлық факторлар (жарық, ауа газының құрамы, жауын-шашын, температура, ауа ылғалдылығы, атмосфералық қысым, желдің жылдамдығы);
2) эдафикалық (топырақ) факторлар (грек тілінен аударғанда édaphos — топырақ) — топырақ қасиеттері, олар физикалық (ылғал, қопсытқыш, ауа мен ылғал өткізгіштігі, тығыздығы) және химиялық (қышқылдығы, минералды құрамы, органикалық заттардың мөлшері) болып бөлінеді;
3) орографиялық факторлар (рельефтік факторлар) — жер бедері мен ерекшелігінің ерекшеліктері. Оларға мыналар жатады: теңіз деңгейінен биіктік, ендік, тік (жер бедерінің горизонтқа қатысты көлбеу бұрышы), экспозиция (жердің кардиналды нүктелерге қатысты жағдайы);
4) геофизикалық факторлар — табиғаттың физикалық құбылыстары (ауырлық күші, Жердің магнит өрісі, иондаушы және электромагниттік сәулелену).
Биотикалық факторлар — бұл тірі табиғат элементтері, яғни берілген организмге әсер ететін және ондағы реакцияларды тудыратын тірі организмдер. Олар әр түрлі сипатта болады және тек тікелей емес, сонымен қатар бейорганикалық табиғат элементтері арқылы жанама түрде әрекет етеді. Биотикалық факторлар екі кіші топқа бөлінеді:
1) түрішілік факторлар — әсер етуші фактор — бұл берілген организммен бірдей түрдегі организм (мысалы, орманда биік қайың кішігірім қайыңды көлеңкеге түсіреді, қосмекенділерде, көп мөлшерде, үлкен таяқшалар кішігірім таяқшалардың дамуын бәсеңдететін заттар бөледі);
2) түраралық факторлар — бұл организмге басқа түрлердің даралары әсер етеді (мысалы, тығыз шырша оның тәжінің астында шөптесін өсімдіктердің өсуін тежейді, түйін бактериялары бұршақ тұқымдастарды азотпен қосымша қамтамасыз етеді).
Биотикалық түраралық факторлар әсер етуші организмнің жүйелік байланысына байланысты төрт негізгі топқа бөлінеді:
Антропогендік факторлар — бұл организмдердің өзіне де, олардың тіршілік ету орталарына да әсер ететін адам қызметінің әр түрлі түрлері. Экспозиция әдісіне байланысты антропогендік факторлардың екі кіші тобы бөлінеді:
1) тікелей факторлар — адамның организмдерге тікелей әсері (ағаштарды кесу, шөп шабу, орман отырғызу, аңдар мен құстарды ату, балық өсіру);
2) жанама факторлар — адамның тіршілік ету ортасына оның тіршілік ету фактісі бойынша және экономикалық қызмет арқылы адамның жанама әсері. Биологиялық тіршілік иесі ретінде адам оттегін сіңіреді және көмірқышқыл газын шығарады, тамақ ресурстарын алып тастайды. Ол әлеуметтік тіршілік ретінде ол ауылшаруашылығы, өнеркәсіп, көлік, тұрмыстық қызмет, қоршаған ортаның ластануы және табиғи ландшафттардың антропогендік өзгеруі арқылы әсер етеді.
Экспозицияның салдарына байланысты бұл антропогендік факторлардың кіші топтары өз кезегінде оң және теріс әсер ететін факторларға бөлінеді. Оң әсер ету факторлары организмдер санын оңтайлы деңгейге дейін көбейтеді немесе олардың тіршілік ету ортасын жақсартады. Мысалдарға: өсімдіктерді отырғызу және азықтандыру, жануарларды өсіру және қорғау, жалпы қоршаған ортаны қорғау жатады. Теріс әсер ету факторлары организмдердің санын оңтайлы деңгейден төмендетеді немесе олардың тіршілік ету ортасын нашарлатады. Оларға ормандарды кесу, қоршаған ортаның ластануы, тіршілік ету ортасын жою, жол салу және басқа да коммуникациялар жатады.
Жанама антропогендік факторларды пайда болу табиғаты бойынша мыналарға бөлуге болады:
а) физикалық — радиоактивті, электромагниттік сәулелену, әртүрлі технологиялар түрлері;
б) химиялық — отынның жану өнімдері, пестицидтер, ауыр металдар;
в) биологиялық — патогенді бактериялар мен вирустар, паразиттік құрттар мен жәндіктер, арамшөптер;
д) әлеуметтік — қалалар мен коммуникацияның өсуі, аймақаралық қақтығыстар мен соғыстар.
Қоршаған орта — Жер планетасында тіршілік болатын барлық жағдайлардың жиынтығы. Тіршілік ету ортасы — бұл организм өзінің тіршілік ету кезеңінде тікелей өзара әрекеттесетін табиғат бөлігі. Оған бейтарап және қоршаған орта факторлары кіреді. Қоршаған орта факторлары — бұл организмде адаптивті реакциялар тудыратын тіршілік ету ортасының қасиеттері мен компоненттері.
Қолданылған деректер: Биометрия — 2011 жылы Алматы қаласы «Дәуір» баспасында басылып шыққан кітап. Кітап авторы/құрастырушысы — Х. Ә. Аубакиров. Беттер саны — 408.
Биология — 2011 жылы Алматы қаласы «Б. о. ж.» баспасында басылып шыққан кітап. Кітап авторы/құрастырушысы — Г. Б. Бейсеева, С. С. Алимкулова. Беттер саны — 424.