Бұлшықеттер, олардың құрылымы және жұмысы
- Есіңде сақта!
Бұлшықет - бұл нерв импульстарының әсерінен жиырыла алатын бұлшықет тіндерінен тұратын дененің мүшелері. Олар тірек-қимыл жүйесінің белсенді элементі болып табылады, өйткені олар адам ғарышта қозғалғанда әр түрлі қозғалыстарды қамтамасыз етеді, тепе-теңдікті, тыныс алу қозғалыстарын, ішкі ағзалар қабырғаларының жиырылуын, дауыстың қалыптасуын және т.б.
Адамның тірек-қимыл жүйесі қаңқадан (сүйек жүйесі) және әртүрлі қимылдарды жүзеге асыратын бұлшықеттерден (тірек-қимыл) тұрады. Бұлшықет тіндері дене салмағының едәуір бөлігін құрайды — еркектерде 47% дейін, әйелдерде 35% дейін.
Адам ағзасында бұлшықет тінінің үш түрі бар:
1. Бұлшықет тіндерінің түзелген (көлденең-жолақты)
қаңқа бұлшықетінің бөлігі.
Қаңқа бұлшықеттерінің құрылымдық және функционалды бірлігі — бұлшықет талшықтары. Бұлшықет талшықтарының ұзындығы 12 см-ге дейін және диаметрі 100 мкм-ге дейін. Қаңқа бұлшықеттерінің жиырылуы ерікті түрде (саналы түрде) жүреді.
Сызылған бұлшықеттер кейбір ішкі мүшелерде (тіл, жұмсақ таңдай, жұтқыншақ, өңеш, көмей және т.б.), сезім мүшелерінде (көз бұлшық еттері, ортаңғы құлақ бұлшықеттері) кездеседі. Бұл органдардың бұлшықеттері «Ішкі ағзалар» және «Сезім мүшелері» бөлімдерінде зерттеледі.
2. Біріңғай салалы бұлшықет тіндері ішкі мүшелер мен қан тамырларының қабырғаларына жатады. Тегіс бұлшықет тінінің құрылымдық және функционалды бірлігі — миоцит (тегіс бұлшықет жасушасы). Миозит шпиндель тәрізді, ұзындығы 20 — 500 мкм және қалыңдығы 5 — 8 мкм. Тегіс бұлшықеттердің жиырылуы еріксіз (бейсаналық) жүреді.
3. Көлденең жолақты жүрек бұлшықет тіндері жүрек камераларының қабырғаларына жатады. Жүрек бұлшықетінің құрылымдық және функционалды бірлігі — жүрек миоциты (кардиомиоцит). Кардиомиоциттерде 1-2 ядро бар, олардың ұзындығы 100-150 мкм және диаметрі 10–20 мкм құрайды. Жүрек бұлшықет тіндерінің штрихы ерікті бұлшықеттердің штрихіне ұқсас. Жүрек бұлшықеттері ерікті түрде қысқарады.
Бұлшықет мүше ретінде.
Қаңқа бұлшықеті — бұл дамудың белгілі бір көзі бар орган. Белгілі бір функцияны орындайтын тән формасы мен құрылымы, орналасуы, қанмен қамтамасыз ету және иннервация көздері, лимфа ағу жолдары.
Денеде 600-ге жуық қаңқа бұлшықеттері бар. Әрбір бұлшықет бұлшықет қарынша мен екі ұшынан тұрады. Қарынша — бұлшықеттің белсенді, тарылатын бөлігі. Ол диаметрі 1-2 микрон болатын бөлек орналасқан миофибриллалардан тұратын қатпарланған бұлшықет талшықтарының түйіндерімен түзіледі. Қаңқа еттері мүше ретінде көлденең-жолақты ет талшықтары бірігіп, олар дәнекер ұлпа қабықшасымен қапталған, оны эндомизия дейді. Егер олардың бірнешесі бірігіп жуандау будалар құраса ,оларды онда перимизия дейді, ал жалпы бұлшық ет тығыз қабықшамен қапталса-эпимизия немесе фасция дейді. Бұлшық еттердің түсі оның жұмысына қарай қызыл және боз ( ақшыл-қызғылт) болады. Егер бұлшық ет көп қызмет ететін болса қанның көп келу нәтижесінде күрең қызыл, ал аз жұмыс істесе ашықтау келеді. Бұлшық еттіңтүсі жасқа қарай өзгереді. Мысалы: жаңа туған нәрестеде ашық қызыл болады. Өйткені ересек болған сайын, қимылдау жұмысының артуы мен күрделенуіне байланысты қызыл бола бастайды. Бұлшық еттер негізінде сіңір арқылы сүйекке жабысады бірақ кейбір бұлшық еттер екінші ұшымен теріге, сіңірге, бұлшық етке, шеміршекке бекуі мүмкін. Жалпақ сіңір апоневроз деп аталады.
Бұлшық ет жиырылған кезде бір ұшы тұрақты қалады, оны бұлшық еттің басы дейді, ал қозғалатын ұшын құйрығы не ұшы дейді. Бұлшық еттердің пішіні мен көлемі және бұлшық ет талшықтарының бағыты оның атқаратын жұмысына тығыз байланысты. Сол себептен пішіні әр түрлі. Оларды жай , күрделі және қауырсынды бұлшық еттер деп 3 топқа бөлуге болады:
Жай бұлшық еттерге ұзын, қысқа, жалпақ, сақина тәрізді, дөңгелек бұлшық еттер жатады. Ұзын бұлшық еттер қол-аяқта кездеседі. Олардың орталығы жуан болып қарынға, ал екі ұшы жіңішкеріп тарамысқа немесе сіңірге айналады. Оның дистальді ұшын басы, ал прокисамальды ұшын құйрығы дейді.
Қысқа бұлшық еттер омыртқа жотасының бойында, қол-аяқ басында. Терең орналасқан Жалпақ бұлшық еттерге көбіне тұлға бұлшық еттері жатады. Мысалы: құрсақ, арқа, көкірек бұлшық еттері жалпақ бұлшық еттердің сіңірлері жалпақ болып бірігеді. Оларды апоневроз дейді.
Сақина тәрізді бұлшық еттер денедегі табиғи тесіктердің айналасында орналасқан. Мысалы: ауыз, көз, қуық, тік ішектің сыртқы тесігіндегі дөңгелек бұлшық еттер өздерінің ет талшықтарының жиырылуы нәтижесінде оларды тарылтады. Сондықтанда оларды қысушы бұлшық еттер деп атайды.
Бұлшық еттердің қосымша мүшелері бар. Олар бұлшық еттің жұмысына жәрдем береді. Оларға: шандыр қабық (фасция) , шырышты қалталары, сары сулы қынап, сесам сүйектері, блоктар жатады.
⇒ Фасциялар еттің дәнекер теріден құралған қабаты беткі, терең және мүшелер шандырлары деп бөлінеді. Беткі шандырлар терінің астында орналасқан, тері асты клетчаткасының тығыздалған түрі болып табылады.
БҰЛШЫҚЕТ ТУРАЛЫ ҚЫЗЫҚТЫ ДЕРЕКТЕР:
- Бұлшық еттер мәңгілік емес. 40 жастан кейін олар белсенді түрде кете бастайды, бір жылда адам 2-ден 3 пайызға дейін бұлшық ет тінінен айрылады, 60 жастан кейін – 5%-ға дейін. Сондықтан қартайған шақта да жаттығулардың маңызы өте зор.
- Жер шарындағы алты адамның біреуінде ғана екі қолының алақанында ұзын бұлшық ет сақталған. Кейбіреуінің бір қолында ғана бар. Жан-жануарларда бұл бұлшық ет тіндері тырнақтың шығуына жауап береді. Адамға бұл атқарымның қажеті жоқ екені белгілі. Осылайша хирургтар бұлшық еттерді трансплантациялау қажет болған жағдайда алақанның ұзын бұлшық етін рудимент ретінде пайдаланады.
- Бұлшық ет тіні майға қарағанда 15%-ға тығыз, сондықтан жаттыққан адамның салмағы одан да толық, бірақ жаттықпаған адамнан көбірек болады.
- Бір қызығы, жүрек пен жалпы бұлшық етке пайдалы өнім ащы шоколад екен. Детройттағы Уэйн Университетінде жасалған зерттеулер ащы шоколадтың құрамында болатын эпикатехин бұлшық ет жасушаларындағы митохондрийдің өсуіне әсер ететінін дәлелдеген. Аквиль университетінің ғалымдары да зерттеу жасап, қатысушыларға 15 күн бойы жүз грамм беріп отырған және қан қысымын өлшеген. Тәжірибе кезінде адамдардың қан қысымы тұрақтанып, қан айналымы жақсарған. Демек, ащы шоколадты орынды орташа тұтыну жүрек аурулары мен артеросклероздың алдын алу шарасы ретінде пайдалануға болады.
credits: https://bilim-all.kz/article/1105-Bulshyq-et-turaly-10-qyzyqty-derek