Тамыр сияқты, өркен — өсімдіктің негізгі органы.
- Есіңде сақта!
Жапырақтары мен бүршіктері бар сабақты өркен деп атайды.
Сабақ — өркеннің осьтік бөлігі, жапырақтары жанынан тұрады.
Жапырақтары дамитын сабақтарының бөлімдері түйіндер деп аталады, ал сол өсінділердің екі жақын өркендердің арасындағы сабақтарының бөліктері интернод деп аталады.
Көптеген өсімдіктердің екі түрі бар: кейбіреулері ұзын, басқалары қысқа интеродтары бар. Жақсы белгіленген интерноты бар өркендер ұзартылған деп аталады.
Егер интернодтар өте қысқа болса, мұндай өркен қысқартылған деп аталады.
Жапырақ пен одан жоғары интернод арасындағы бұрышты жапырақ синусы деп атайды.
Тіпті өркенде әрқашан да жаңа өркеннің басталуы болады — бүйрек.
Өсімдіктің әр түрі қашу бойындағы бүршіктердің белгілі бір орналасуымен, олардың пішінімен, көлемімен, түсімен, жасушасымен сипатталады.
Осы және басқа да белгілер арқылы сіз тіпті қыста ағаш немесе бұта атауын анықтай аласыз.
Аксиларлы бүршіктердің орналасуы сабақтағы жапырақтардың орналасуын қайталайды (біз жапырақтың орналасуы туралы толығырақ «Жапырақтың орналасуы түрлері» бөлімінде қарастырамыз).
Развёртывание побега из почки
Тұқым өсіп шыққан кезде ұрық ұрықтың бүйрегінен өсінді пайда болады.
Көпжылдық өсімдіктерде өркен бүйректен дамиды.
Сабақ
Сабақ – өсімдіктің жер асты мүшелері мен жер үсті мүшелерін жалғастырып тұратын орталық тірек. Қызметі: 1) сабаққа – бүршік, жапырақ, гүл, жеміс бекінеді; 2) қоректік заттар сабақ арқылы қозғалады; 3) органикалық заттар қорға жиналады; 4) фотосинтезге қатысады.Өсімдік сабақтары шөптекті, ағаштекті немесе сүректі болып бөлінеді.
1. Қабық – сабақтың ең сыртқы қабаты. Қабық – өң, тоз, тін қабатынан тұрады. Өң – түссіз (мөлдір), жас сабақтардың сыртын қаптайды. Үлкен ағаштардағы өң түлеп түсіп, орнын тоз алмастырады. Тоз қалың болса да ішкі жасушалардың тыныс алуына оттегін өткізеді. Тозда тыныс алуға қатысатын пішіні төмпешікке ұқсаған жасушаларды жасымықша дейді. Жасымықшалар өркендердің сыртынан бұртиып айқын білінеді. Тоздың ішкі жағында қабыққа беріктік (мықтылық) қасиет беретін тін қабаты орналасқан. Кендір, зығыр, мақта өсімдіктерінде қабықтың тін талшықтары жақсы дамыған. Тін талшықтарынан өндірісте түрлі маталар, бұйымдар тоқылады. Қабық өсімдікті сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғайды.
2. Камбий – қабықтан кейінгі орналасатын қабат. Жас бұтақтың қабығын сылып тастаса камбий жасушаларының қабықшасы жыртылады (бұзылады). Қабықшасы жыртылған жасуша ішіндегі цитоплазма мен шырыны ағып кетеді. Сылынған жерді саусақпен сипаса, шырышты дымқыл байқалады. Камбий ағаштардың бір жылдық өркенінде қабықтан кейінгі сары түсті қабат пайда болады. Камбий жасушалары ұшы сүйірленген ұзынша пішінді. Бірнеше қабат жасушалардан түзіліп, камбий аймағын құрайды. Барлық жасушалары бөлінуге қабілетті. Камбий жасушалары қыста бөлінбейді. Көктем шығысымен қарқынды бөліне бастайды. Камбий жасушаларының бөлінуінен ағаштар жыл сайын жуандай береді. Камбийден жылдық қабаттар (шеңберлер) түзіледі. Шеңбер саны арқылы ағаштардың жасын ажыратуға болады.
3. Сүрек – сабақтың едәуір бөлігін алып жататын камбийден кейін орналасатын қабат. Жасушаларының пішіндері мен мөлшері біркелкі емес. Ұзын, жіңішке жасушалары қосылып, түтікше құрайды. Түтікшенің айналасын беріктік қасиет беретін қалың қабықшалы сүрек талшықтары қоршайды. Камбий жасушалары дамылсыз бөлінетіндіктен, ағаш діңі жуандап өседі.
4. Өзек – сабақтың орталық бөлімі. Жас өркенде жасушалары тірі болғандықтан, органикалық заттар қорға жиналады. Өзек жасушалары өзек сәулелерін құрайды. Өзек сәулелерінің жасушалары сабақтың барлық бөлімдерін бір-бірімен байланыстырады. Қоректік заттар өзек сәулелері арқылы сабақтың басқа қабаттарына жеткізіледі. Өзек сәулелері де камбийден түзіледі.
Бүршік
Бүршік – жоғары сатыдағы өсімдіктердегі өркеннің бастамасы.
Барлық гүлді өсімдіктерде өркеннің түріне қарай Бүршіктің
- вегетативтік және
- генеративтік түрлері бар.
Вегетативтік (өсімді) Бүршік тек ұзарған өркенде орналасады, одан сабақ пен жапырақ өсіп шығады.
Генеративтік (көбеймелік) Бүршік, (басқаша айтқанда гүл Бүршік), сәл ірілеу және тек қысқарған өркенде ғана орналасады, оны ұзынынан қақ жарып қарағанда бастама сабақтың жан-жағына бекіген гүлшанақтары (ашылмаған гүлдер) көрінеді. Олар гүлдеп, жеміс береді. Сондай-ақ бір ғана гүл өсіп шығатын гүл бүрі (бутон) болады.
Өсімдіктің бойында орналасуына қарай бүршіктер 2 топқа бөлінеді:
- Төбе бүршігі — сабақ ұшындағылары (одан өсімдік бойлай өседі). Төбе бүршік ұрықта қалыптасады,одан болашақта өркеннің барлық мүшелері түзіледі.Төбе бүршіктен өсімдік ұзарып өседі.
- Бүйір бүршігі — сабақ бойына орналасқандар аталады. Қолтық бүршік(жанама бүршік депте атайды) жапырақ қолтығында орналасады. Өсімдіктің түріне қарай бір жапырақтың қолтығында бір немесе бірнеше бүршіктер болады.Қолтық бүршіктен жан-жаққа бұтақтар өсіп таралады.
- Қосалқы бүршіктін ерекшелігі олар өсімдіктің кез келген жерінен тамырдан,тамырсабақтан,сабақтан,жапырақтан дамиды.Көп жылдық өсімдіктерде ұсақтау қолтық бүршіктер мен қосалқы бүршіктер ашылмай тыныштық күйге өтеді.Ол бұйыққан бүршік делінеді.Бұйыққан бүршіктер тіршілік қабілетін ұзақ уақыт сақтап,өте баяу өседі.Бұйыққан бүршіктер гүлшетен,үшқат,сары қараған,ырғай,тобылғы бұталарынын басқа көп жылтық шөптесін өсімдіктерде де болады.
Генеративтік бүршік
Вегетативтік төбе бүршігі