«Тірі қалатын ең күшті де, ақылды да емес, бірақ өзгеріске жауап беретін түр».
— Чарльз Дарвин
Биология — бұл өмір туралы ғылым. Оның атауы bios — өмір және logos — оқыту деген екі грек сөзінің тіркесімінен шыққан. Бұл терминді алғаш рет көрнекті француз натуралисті және эволюционисті Жан Батист Ламарк (1802) өмір туралы ғылымды табиғаттың ерекше құбылысы ретінде белгілеу үшін ұсынған.
Биология барлық тірі организмдердің: бактериялардың, саңырауқұлақтардың, өсімдіктердің, жануарлардың тіршілік ету ортасының құрылымын, тіршілік әрекетін зерттейді.
Жер бетіндегі тіршілік формалардың түрлілігімен, көптеген тіршілік иелерімен бейнеленген. Қазіргі уақытта біздің планетамызды мекендейтін өсімдіктердің 500 мыңға жуық түрі, жануарлардың 1,5 миллионнан астам түрі, саңырауқұлақтар мен прокариоттардың көптеген түрлері белгілі.
Биологияның негізгі міндеттеріне мыналар кіреді:
1. Тірі организмдердің жалпы қасиеттерін ашу;
2. Олардың әртүрлілігінің себептерін түсіндіру;
3. Құрылым мен қоршаған орта жағдайларының байланыстарын анықтау.
Биология ежелгі гректер мен римдіктерден бастау алады, олар өздері білетін өсімдіктер мен жануарларды сипаттайды.
Аристотель (б.з.б. 384 — 322 жж.) — көптеген ғылымдардың негізін қалаушы — алғаш рет табиғат туралы білімді «сатыларға»: органикалық емес әлемге, өсімдіктерге, жануарларға, адамдарға бөліп, оңтайландыруға тырысты. Алайда ежелгі Рим дәрігері Галеннің (б.з.б. 131-200 жж.) «Адам денесінің бөліктері туралы» еңбегінде адамға алғашқы анатомиялық-физиологиялық сипаттама берілген.
Орта ғасырларда(10-15 ғ.) дәрілік өсімдіктерге сипаттама бере отырып, «шөпшілер» құрастырылды.
Қайта өрлеу дәуірінде(15 ғ.) жабайы табиғатқа қызығушылық артты. Ботаника және зоология пайда болды. Тағы осы дәуірдің табиғат-зерттеушілеріне тоқталып өту керек: А. Везалий (1514-1564 жж.), У. Гарвей (1578-1657 жж.), Д. Хантер (1723-1793 жж.) және көп басқалары. Аталған ғалымдардың соңғылары анатомияның негізін қалауға үлкен үлестерін қоскан.
— Сол кезеңдерде Тибеттегі буддалық монастырларда Қытайдың солтүстік-шығысы, Моңғолия скинхедтері монахтар классикалық канондар, медициналық трактаттар — Джудши, Вайдуря — Омбо, Дзайцхар — Мигжем, сондай-ақ олардың көптеген түсіндірмелерін жасады. Соңғысы КСРО, Ресейдің академиялық институттарында, Еуропадағы, Америкадағы және Азиядағы (АҚШ, Франция, Швейцария, Үндістан, Қытай, Моңғолия, Жапония) әр түрлі халықаралық ғылыми орталықтарда егжей-тегжейлі зерттеудің тақырыбына айналды. —
Галилейдің (1564-1642 жж.) 17 ғасырдың басында микроскопты ойлап табуы тірі заттардың құрылымын тереңірек түсініп, жасушалар мен тіндерді зерттеуге негіз салды.
А.Левенгук (1632-1723 жж.) микроскопта қарапайымдыларды, бактериялар мен сперматозоидтарды көрді. Яғни, микробиологияның негізін қалаушы болды.
Жаңа дәуірде 18 ғасырдың басты жетістіктерінің бірі — Карл Линнейдің (1735 ж.) жануарлар мен өсімдіктерге жіктеу жүйесін құруы. Ал 19 ғасырдың басында Жан Батист Ламарк «Зоология философиясы» (1809 ж.) кітабында бірінші болып органикалық әлем эволюциясы идеясын нақты тұжырымдады.
19 ғасырдың маңызды жетістіктерінің қатарына М.Шлейден мен Т.Шваннның (1838-1839 жж.) жасуша теориясын құруы, 1859 жылы Мендельдіңтұқым қуалаушылық заңдарын ашуы жатады.
Бірқатар биологиялық ғылымдармен «Молекулалық биология» (19 ғ.) пайда болды, ол тірі организмдерді ұйымдастырудың ең нәзік жақтарын ашты.
Биологиядағы төңкеріс 1859 жылы эволюцияның қозғаушы күштерін ашқан Чарльз Дарвиннің ілімдерімен жасалды.
20 ғасырдың басы генетиканың тууымен ерекшеленді. Бұл ғылым К.Горренс, Э.Чермак және Г.де Фризден бұрын Г.Мендель ашқан, бірақ сол кездегі биологтарға белгісіз болып қалған тұқым қуалаушылық заңдарын қайта табуы нәтижесінде пайда болды, сонымен қатар тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясын негіздеген Т.Морганның еңбегі арқасында пайда болды.
50-ші жылдары материяның ұсақ құрылымын зерттеу айтарлықтай жетістікке жетті. 1953 жылы Д.Уотсон мен Ф.Крик ДНҚ құрылымының қос спираль түріндегі моделін ұсынды және оның тұқым қуалайтын ақпаратты алып жүретіндігін дәлелдеді.
Қазіргі биологияны тірі табиғатты және оның құрамдас бөліктерін зерттейтін ғылымдардың жиынтығы деп атауға болады.Себебі биология ғылымының соңғы 30-40 жыл аралығында қарқынды дамуы кейбір биологиялық пәндердің (молекулалық биология, цитогенетика, биофизика,т.б.) жеке-дара ғылым ретінде қалыптасуына мүмкіндік туғызды. Зерттеу нысанына байланысты биология ғылымының салалары өте көп. Өздеріңе таныс ботаника және зоологияның өсімдіктер мен жануарлардың құрылысын, даму ерекшеліктерін сыртқы ортамен қарым-қатынасын зерттейтінін білесіндер. Цитология, гистология, анатомия ғылымдары жасушалардың, ұлпалардың, органоидтердің құрылысын, қызметін зерттесе, физиология, биохимия ғылымдары организмдер тіршілігіне қажетті жасушада жүретін процестерді зерттейді. Генетика-тірі организмдердің тұқымқуалаушылық және өзгергіштік заңдылықтарын, ал эмбриология — организмдердің жеке дамуын қарастырады, олардың тарихи дамуын эволюциялық ғылым зерттейді. Селекция—өсімдіктердің, жануарлардың, микроорганизмдердің жаңа сорттарын, асыл тұқымдарын, штаммаларын алу және бар сұрыптамаларды жетілдіру туралы ғылым. Систематика ғылымы организмдерді жүйелеумен айналысса, экология тірі организмдердің өзін қоршаған ортамен қарым-қатынасының дамуын, көбеюін қарастырады.
Қазіргі биология үшін жекелеген құрылымдар мен организмдерді егжей-тегжейлі зерттеумен қатар, экологияның дамуымен дәлелденетін тірі табиғат туралы тұтас білімге ұмтылыс байқалады.
Биологияның дамуы зерттеу тақырыбын дәйекті жеңілдету жолымен жүрді. Нәтижесінде белгілі бір организмдердің құрылымдық және функционалдық сипаттамаларын зерттеуге мамандандырылған көптеген биологиялық пәндер пайда болды. Танымның бұл жолы — күрделіден қарапайымға қарай — редукционистік деп аталады. Редукционизм танымның материяның тіршілік етуінің ең қарапайым формаларын зерттеуге дейін төмендетеді. Бұл тірі табиғатқа да, жансыз табиғатқа да қатысты. Бұл тәсіл арқылы адам табиғат заңдылықтарын біледі, біртұтас тұтастықтың орнына, оның жеке бөліктерін оқиды.
Тағы бір көзқарас виталистік принциптерге негізделген. Бұл жағдайда өмір физика немесе химия заңдарының әсерімен ғана түсіндірілмейтін мүлдем ерекше және ерекше құбылыс ретінде қарастырылады.
Сондықтан биологияның ғылым ретіндегі басты міндеті — тірі табиғаттың барлық құбылыстарын ғылыми заңдылықтардан шыға отырып және бүкіл организмнің оларды құрайтын бөліктердің қасиеттерінен түбегейлі ерекшеленетін қасиеттері бар екенін ұмытпастан түсіндіру. Мысалы, нейрофизиолог жеке нейронның жұмысын физика және химия тілінде сипаттай алады, бірақ сана құбылысының өзін бұлай сипаттауға болмайды. Сана миллиондаған жүйке жасушаларының ұжымдық жұмысы және бір уақытта электрохимиялық күйінің өзгеруі нәтижесінде пайда болады, бірақ біз ойдың қалай пайда болатынын және оның химиялық негіздері қандай болатынын біз әлі білмейміз.
Қолданылған әдебиеттер :
1) А. Сартаев, М. Гильманов «Биология» 10 сынып, Алматы «Мектеп» баспасы, 2006 ж.
2) Т. Қасымбекова, А. Мұхаметжанов «Жалпы биология» Алматы «Мектеп» баспасы, 2007ж