Адам, барлық тіршілік иелері сияқты, өзін-өзі көбейтуге қабілетті, яғни өз түрін сақтауға және жалғастыруға, өзінің түрін көбейтуге қабілетті.
Адам, барлық сүтқоректілер сияқты, екі қабатты тіршілік иесі, ал оған жыныстық жасушалардың көмегімен көбею тән — жыныстық көбею, онда ерлер мен әйелдер жыныс жасушаларының бірігуі жүреді.
Жыныс жасушалары (сперматозоидтар мен жұмыртқалар) қосылып, ұрықтанған жұмыртқа түзіледі — зигота, оның бөлінуі нәтижесінде көпжасушалы организм пайда болады. Біріншіден, ол ананың денесінде, арнайы органда — жатырда өседі және дамиды.
Адамның жынысы анатомиялық, генетикалық, физиологиялық және басқа белгілер жиынтығымен анықталады, бұл еркекті әйелден ажыратады.
Әдетте адамның жынысы алғашқы жыныстық сипаттамалармен (репродуктивті органдардың анатомиялық құрылымының ерекшеліктері) анықталады.
Репродуктивті жүйеде сыртқы және ішкі көбею мүшелері ажыратылады.
Ерлер мен әйелдердің ұрпақты болу органдары ішкі және сыртқы құрылымдарға ие. Жыныс мүшелері біріншілік немесе екіншілік болып саналады. Негізгі репродуктивті органдар — жыныс жасушаларының (сперматозоидтар мен жұмыртқалардың) түзілуіне және гормоналды өндіріске жауап беретін жыныс бездері (аталық бездер мен аналық бездер). Басқа репродуктивті органдар — бұл екінші репродуктивті құрылымдар. Екіншілік органдар гаметалардың өсуіне және жетілуіне, сондай-ақ ұрпақтың дамуына көмектеседі.
Ерлердің жыныс мүшелері:
- Ішкі (аталық бездер, қосалқы бөлімдері, қуықасты безі, ұрық көпіршіктері);
- Сыртқы (ұма және жыныстық мүше).
Аталық бездер (аталық бездер) — бұл жұптасқан аталық жыныс бездері, олар семиноздық түтікшелерден тұрады және дене қуысынан тыс, қабырғада (тері-бұлшықет қапшығында) орналасқан. Бұл сперматозоидтардың қалыпты жетілуі тек төмен температурада (шамамен 35 ° C) жүретіндігімен байланысты.
Аталық безде аталық жыныс жасушалары — сперматозоидтар бір уақытта дамып, жыныстық гормондар түзіледі.
Сперматозоидтар микроскопиялық құрылымға ие және бас, мойын және флагелладан тұрады, олар толқын тәрізді қозғалыстарының арқасында қозғалады.
Жетілген сперматозоидтар аталық безден тегіс бұлшықет жиырылуымен ұрық шығарушыларға итеріліп, қуықасты безі мен ұрық көпіршіктері түзетін заттармен араласып, ұрық (сперматозоид) түзеді. 1 см³ ұрықта 60-тан 20 миллионға дейін ұрық бар. Сыртта ұрық жыныс мүшесінің ішіне өтетін уретрия арқылы шығарылады.
Әйел жыныс мүшелері:
- Ішкі (аналық без, жатыр түтіктері (жұмыртқа жолдары), жатыр және қынап);
- Сыртқы (үлкен және кіші ерні, клитор).
Аналық без — бұл құрсақ қуысында орналасқан жұпталған әйел жыныс бездері.
Сыртта, аналық бездер ақуызды (белочной) қабықпен жабылған, оның астында дәнекер тінінде граафиялық көпіршіктер (фолликулалар) бар, оларда ұрпақты болу жасушалары (ооциттер) жетіледі.
Жатыр түтіктері (жатыр түтіктері, жұмыртқа түтіктері) жатырға ашылады.
Жатыр — бұл шырышты қабықпен (эндометрия) қапталған қуыс бұлшықетті орган. Жатырдың төменгі шеті, жатыр мойны, қынапқа (влагалище) ашылады. Оның кіреберісі тері қатпарлары — ерні арасында орналасқан. Қыздарда оны дәнекер тіннің қабығы — қыздық перде (девственной плевой) жауып тастайды.
Қынаптың кіреберісіне жақын жерде уретраның ашылуы орналасқан (органдардың зәр шығару жүйесіне жатады).
Қолданылған әдебиеттер :
Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2006.
“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998